Farmakologiya

Buyrakusti bezi gormonal va antigormonal
 preparatlari
Ma’lumki, buyrakusti bezlari ikki qavatdan iborat: ichki
— miya qismi va tashqi — po‘stloq qavati. Miya qismidan
adrenalin, bezning po‘stloq qismidan esa 40 dan ortiq steroid
tuzilishli gormonlar ishlab chiqariladi. Ular uchta guruhga
ajratiladi:
1. Glukokortikoidlar: gidrokortizon, kortizon, degidrokorti-
kosteron, kortikosteron.
2. Mineralokortikoidlar: aldosteron, 11-dezoksikortikosteron,
11- dezoksi-17- oksikortikosteron.
3. Jinsiy gormonlar: androsteron, androstendion, estron,
progesteron.
Kortikosteroidlar xolesterin va asetilkoenzim A dan hosil
bo‘ladi. Glukokortikoidlarning ishlab chiqarilishi giðofizning
AKÒG gormoni ta’sirida kuchayadi. Mineralokortikoidlarning
ishlanishi ekstrasellular suyuqlik hajmi hamda plazmadagi
natriy va kaliy ionlari miqdoriga bog‘liq.
Gidrokortizon va uning efirlari (asetat, suksinat) tibbiyot
amaliyotida keng ishlatiladi. Gidrokortizon modda almashinuviga
(uglevod almashinuviga ham) ta’sir etadi. Jigarda glikogenning
glukozaga o‘tishini kuchaytirib, qondagi qand miqdorini ko‘-
paytiradi. Glukozuriya (qandning siydik bilan chiqishi)
kuzatilishi mumkin.
Gidrokortizon yog‘ almashinuviga ta’sir etib, yuzda, bo‘-
yin, yelkada yog‘ yig‘ilishiga olib keladi. Suv-tuz almashinuviga
mineralokortikoidlar singari ta’sir etadi, tanada natriy ionlari
(reabsorbsiyaning ortishi hisobiga) ushlanib qolib, kaliy
ionlarining chiqarilishi (sekretsiyasi) ortadi. Natijada plazmaning
hajmi ortadi va arterial bosim ko‘tariladi. Kalsiy ionlari chiqib
ketishi tufayli osteoporoz — suyaklar tarkibidagi kalsiyning
kamayishi tufayli suyaklar mo‘rt bo‘lib qolishi kuzatiladi. Gid-
rokortizon yallig‘lanishga qarshi va immunodepressiv (immun
sistemaning pasayishi) ta’sirga ega.
Glukortikoidlarning amaliy tomondan ahamiyatli xossasi
allergiyaga va yallig‘lanishga qarshi ta’siridir. Ular biriktiruvchi
to‘qima rivojlanishini kamaytiradi. Antitoksik va shokka qarshi
ta’sirga ham ega.

---

293
Gidrokortizon giðotalamo-giðofizar-buyrakusti bezi tizi-
miga susaytiruvchi ta’sir etib, AKÒG ishlanishini kamayti-
radi. Shu sababli gidrokortizonni qabul qilish birdan to‘xtatilsa
buyrakusti bezi yetishmovchiligi kelib chiqadi. Bunday holda
tezda gidrokortizon gemisuksinat venaga yuborilishi talab qilinadi.
Gidrokortizon parenteral va mahalliy ravishda qo‘llanadi.
Kortizon faqat faolligi jihatidan gidrokortizondan farq qiladi
(taxminan 1,5 marta kuchsizroq), qolgan barcha xususiyatlari
o‘xshash. Uning analogi kortizon asetat preparati ichga va
mushak orasiga yuboriladi.
Qolgan glukokortikoid preparatlar ham farmakologik xusu-
siyatlariga ko‘ra gidrokortizonga yaqin turadi.