|
Titanning tabiatda ushrashi
Titan ( Titanum ) Ti, A=47,90. Titan tabiatda juda ko`p uchraydi, u yer qavatining 0,61 % tashkil etadi. Uning eng ahamiyatli minerallari ilmenit FeTiO3 varutil TiO2. Titan hayvon va o`simliklar organizmidagi mikroeleimentlar qatoriga kiradi. Titan 1791 yilda topilgan. Uning 5 ta barqaror izotop mavjud, sun`iy yo’l bilan bir qator radioaktiv izotoplari olingan.
Bizda titan rudalari Uralda uchraydi. Titan titanomagnetitlar deb nomlanadigan minerallar tarkibiga kiradi.
Fizikaviy va kimyoviy xossalari
Titan kul rangli, yaxshi qayıshqoq metall bo’lib, uning nisbiy og`irligi 4,5 kg teng; tc =16600. Poroshok holatidagi titan to’q ku`l rang bo’ladi va vodorod, kislorod, azotga o’xshash gazlarni yaxshi adsorbtsiyalaydi.
TiO2 dan Mg bilan, TiCl4 dan Na bilan qaytarish orqali va elektroliz usuli bilan titan olinadi.
Titan oddiy haroratda havoda barqaror, lekin qizdirilganda havo kislorodi bilan, azoti bilan birikadi.
Titan qizdirilganda suvdan vodorodni siqib chiqaradi. Yuqori xaroratda galogenlar, oltingugurt, uglerod, kremniy va fosfor bilan oson birikadi.
Titan suyiltirilgan HCl da isitilganda erib, TiCl3 hosil qiladi, kontsentrlangan HNO3 oksidlanib, titanat kislota hosil qiladi. Titan HF de, zar suvida va HF+ HNO3 de yaxshi eriydi.
2 va 3 valentli titan birikmalari juda barqaror va kuchli qaytaruvchi ya’ni tez oksidlanib, 4 valentli holatiga o`tadi.
Titan kislorod oqimida qizdirilsa, titan (IV) – oksid TiO2 hosil bo’ladi. TiO2 oq rangli modda bo’lib, qizdirilganda sariq rang beradi; suvda va suyiltirilgan kislotalarda erimaydi, kontsentrlangan H2SO4 de eriydi. TiO2 juda o`tga chidamli. U 18250 ta suyuqlanadi.
TiO2 amfoter bo’lib, uning kislotalik va ishqoriy xossalariham juda kuchsiz, ammo ishqoriy xossalari kislotali xossalaridan sal ortig`roq.
TiO2 ga mos keladigan gidroksid – Ti (OH)4 stannat kislotaga o’xshash, ikki shaklda α vaβ- shakllarda bo’ladi. Ti…. tuzlari gidroliz qılinsa, Ti (OH)4 α- shaklda, oq amorf cho`kma holatida hosil bo’ladi. Bu modda kislotalarda oson eriydi, ammo ishqorlarda erimaydi. Ti (OH)4 ning α- shakli eskirganda yaki qizdirilganda β- shaklga aylanadi. Bu mayda kristall bo’lib, kontsentrlangan H2SO4 va HF da eriydi.
TiO2 ga ishqorlar yaki ishqoriy metall karbonatlari qo’shib qizdirilganda titanat kislota tuzlari-titanatlar hosil bo’ladi. Ular M2TiO3 va M4TiO4 kabi bo’lishi mumkin. Bu tuzlarning ko`pchiligi suvda erimaydi, eriydiganlari bo’lsa kuchli gidrolizlanib ketadi. To`rt valentli titan kation Ti…. tuzlari ularga nisbatan barkarordir, leykin shunday bo’lsayam, ularham birqancha gidrolizlanadi va Ti . . – titanil ionlarin hosil etadi. Masalan, titanil sulfat TiOSO4, titanil xlorid TiOCl2 va hakazo.
Titan temirga nisbatan yegil va korroziyaga chidamli bo’lgani sababali, so’ngi vaqtlarda metallurgiyada uning ahamiyati ortib barmoqda.
Samolyotlar, kemaler, raketalar ushun titan qotishmalari ishlatiladi. Uning ko`pchilik boshqa qotishmalari, masalan, ferrotitan mustaxkam qotishma va polatlar ishlab chiqarishda ishlatiladi. Titan polatni mustahkamlik va korroziyaga chidamlilik, mexanik xossalarini oshirib, sifatini yaxshilaydi. Po’lat quyilganda undagi kislorod va azotni titan ason biriktirib oladi, shu sababli polat zich va mustaxkam bo’lib qotadi. TiO2 titan va uning birikmalari olinadigan asosiy modda. TiO2 moyli oq boyoqlar, qiyin suyiqlanadigan va issiqga shidamli chinnilar, ko’zguga surtiladigan boyoqlar tayorlash ushun ishlatiladi. TiCl – suyuq modda,
undan titan ajratib olinadi. TiOSO4 – titanil sul`fat, bu modda kristallardan iborat bo’lib, titan va uning turli birikmalarin olishda qo’llaniladi.
TiN qattiq va qiyin suyuqlanuvchi (tc=29300) bo’lgani uchun qimmotbaho toshlarni kesish ushun olmos ko’rinisha ishlatiladi. TiS xam qattiq va qiyin suyuqlanuvchi (tc=31400) bo’lganligidan qayroq tosh sifatida va chinnilarni kesishda, yaxshi elektr o`tkazuvchi bo’lgani uchun, oddiy lampalar tayyorlashda qo’llaniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
