Farg’ona davlat universiteti Tabiiy fanlar fakulteti

Sirkoniy (Zirconium) Zr, A=91,22. Sirkoniy tabiatda ko`p tarqalgan element, yer qavatining 0,025 % tashkil etadi va juda` tarqoq holda uchraydi. Sirkoniyning ahamiyatli minerallari badalent ZrO₂ va sirkon ZrSO₄ dir. Sirkoniy rudalari Donbassta mavjud.
Sirkoniy 1787-yilda topilgan. U kul rang yaltiroq metall, poroshok holatidagisi bo’lsa qora rangda bo’ladi; sirkoniyning kimyoviy xossalari titanga o’xshaydi. Oddiy sharoitda unga suv va havo ta’sir etmaydi, yuqori xaroratda birqancha aktiv bo’ladi; suyultirilgan kislotalar va ishqorlar unga ta’sir etmaydi. HF ham zar suvida erimaydi. Uning asosiy xossalari titannikidan ortiq. 2 va 3 valentli tsirkoniy birikmalari titandikiga nisbatan barqaror bo’ladi. Demak, sirkoniy o`z birikmalarida xomisha 4 valentli bo’ladi.
ZrO<sub>2</sub> – suvda erimaydigan va juda qiyin suyuqlanadigan oq modda (t<sub>c</sub>=2680<sup>0</sup>). sirkoniy tuzlari eritmasiga ishqor tasir ettirilganda oq irkildak sho`kma – tsirkoniy gidroksid hosil bo’ladi. Bu gidroksid kolloid holga ason o`tadi, kislotalarda eriydi, ishqorlarda erimaydi. Ishqorlar va ishqoriy metall karbonatlari bilan qizdirilg`anda tsirkonatlarni yaniy tsirkonat kislota tuzlarin hosil qiladi. Bularning tarkibi M₂ZrO₃, M₄ZrO₄ bilann ta`riflanadi. Tsirkonatlarning suvda eriydiganlari gidrolizlanadi.
Zr<sup>....</sup> tuzlarining eritmalarixam gidrolizlanadi va titanilga uqshap ZrO <sup>..</sup>
ionlarin hosil qiladi. sirkonil xlorid ZrOCl<sub>2</sub> bunga misol bo’la oladi.
Sirkoniy po’latning turli hil navlarini tayorlashda ishlatiladi. ZrO<sub>2</sub> o`tga chidamli idishlar, chinnilar, moy bo’yoq va emallar tayyorlashda qo’llaniladi. ZrC
dan qimmatbaho toshlarin tarashlash va chinnilarni kesishda foydalaniladi. ZrN juda qattiq va qiyin suyuqlanuvshı modda bo’lib hisoblanadi (t_c=2950⁰).
Gafniy (Hafnium) Hf, A=178,49. Gafniy er qavatining 4x10^-4 % tashkil etadi. U xossalari buyicha tsirkoniyga uqshaydi va ko`prok, tsirkoniy minerallariga aralash holatida ushrashadi, shu sababli uning mavjud ekanligi tez bilingan emas, faqat dariy qonun va davriy sistema kashf etilgandan sung bilingan va 1923 yilda topilgan.
Gafniy birikmalarining xossalari da tsirkoniy birikmalarining xossalariga uqshab ketadi.
Gafniy elektrotexnika va radiotexnikada qo’llaniladi.