Fаrgʼonа dаvlаt universiteti tаbiiy fаnlаr fаkulteti biologiyа yoʼnаlishi

1.2. Mutatsiyalarning turi
Mutatsiya- yangi belgi yoki xususiyatning kelib chiqishiga sabab bo’luvchi gen, xromosoma yoki genom darajasida irsiy axborotning o’zgarishi. Generativ mutatsiyalar jinsiy hujayralarda kuzatiladi, irsiylanadi, salomatlik mutatsiyalar somatik hujayralarda kuzatiladi, faqat o’sha hujayra avlodlarida irsiylanadi. Bunday o’zgarishli organizmni mutantlar deyiladi. Quyidagi tip mutatsiyalar mavjud:

1. 
   ploidlikni o’zgaruvi, ya’ni xromosomalar sonining o’zgarishi (aneuploidiya-kamayishi, poliploidiya ko’payishi).
   
2. 
   xromosom mutatsiyalar-xromosomalar tarkibining o’zgarishi (tarkibiy xromosom aberratsiyalar);
   

v) gen mutatsiyalari-alohida genlarda o’zgarish sodir bo’lishi;
g) yadrodan tashqari materialda mutatsiyalar.
Xromosomalar ajralishidagi buzilishda ploidlikni o’zgarishi sodir bo’ladi. Bundan farqli ravishda xromosom va gen mutatsiyalari, xromosomlarga ta’sir etuvchi omillar bilan chiqariladi. Ular tuzilishidagi o’zgarishlar darajasiga qarab farqlanadi. Mutatsiya sodir bo’lganligini, odatda belgi o’zgarishiga qarab aniqlanadi. Lekin belgi tashqi muhit ta’siri ostida o’zgarishi mumkin. Shuning uchun genotipik irsiy o’zgarish (mutatsi)lar bilan belgining fenitipik o’zgarishi (modifikatsiya) yuzaga keladi. Shu jihatdan mutantlar ajratilganda modifikatsiyani istesno qilish kerak. Bu maqsadda o’zgargan organizmlarni va tegishli normal organizmlarni bir xil muhit sharoitida kuzatiladi yoki tekshiruv o’zgarishlari ko’rib chiqiladi. Agar o’zgargan belgi qator avlodda saqlansa yoki chatishtirishda shu belgida tipik ajratish kuzatilsa, bunda mutatsiya kuzatilayotgan bo’adi. Mutatsiyalar spontan yuzaga keladi yoki ularni eksperemental ta’sir yordamida chiqarish mumkin.
Ploidlikni o’zgarishi- -har bir tirik organizm o’ziga xos xromosomalar soniga ega. Masalan, odamda somatik hujayralar 2p=46 xromosoma, jinsiy esa-p=23. Xromosomalar normal sonidan farq qiluvchi organizmlarni xromosom mutantlar deb ataladi. Xromosomalar yig’indisiga qarab quyidagi shakllar farqlanadi.