Фаргона Давлат Университети Табиий Фанлар Факултети

Сел оқими хавфи туғилишини қандай билиш мумкин?
Аввало, сел ва жойларда эҳтимоли юқори бўлган бошқа хавфлар тўғрисидаги маълумотга аҳолининг ҳамма табақаси эга бўлиши шарт. Хусусан, сел хавфи бўлишига меъёридан ортиқ жала қуйиши ёки мавсумга хос бўлмаган ҳароратнинг бирдан кўтарилиши сабабчи бўлади. Қуйидаги дарё ва сой сувлари миқдорининг ошиб кетиши, уларнинг юқори қисмида барча шовқинларни қамраб олувчи кучли гумбурлаш, оқимдаги йирик тошларни бир-бирига урилиши натижасида ваҳимали ларза пайдо бўлиши сел оқимидан далолат беради. Бундай ҳолатларда энг муҳими саросимага тушмаслик ва керакли эҳтиёт чораларини кўриш зарурдир. Сел оқимларига олдиндан тайёрланишнинг самарали усулларидан бири аҳолининг барча табақалари билан агротехник, гидротехник ободонлаштириш мажмуасига кирувчи бир қанча ташкилий-хўжалик тадбирларини амалга оширишдан иборат. Бундан ташқари сел хавфи мавжуд жойларда дарё ўзанлари, сув омборлари, каналлар қирғоқларини мустаҳкамлаш зарур, бундай иншоотлар бўлмаган жойларда сел туткичлар, оқимни аҳолига зарари тегмайдиган жойларга йўналтирувчи тармоқларни қуриш лозим. Энг муҳими, кадимий анъаналарга риоя қилган ҳолда барча тарбиявий ва амалий ишларни режалаштнриш лозим. Шундагина хавфнинг мумкин қадар олди олинади ёки ундан келадиган иқтисодий талафот камроқ бўлади. Масалан, миллатимизга хос бўлган ҳикматлардан “Сердарахт қишлоқни сел олмас” деган доно фикрга амал қилинса, ёғингарчилик қанчалик кўп бўлмасин, сел оқими таркибида чўкинди жинслар мутлақо бўлмаслигига эришилади. Бундан ташқари қурилиш иншоотларини режалаштиришда сел хавфи бор жойлардан узоқроқда бўлишга қатьий риоя қилиниши керак. Яна бир муаммо ҳозирги вақтда қир-адирларни ўзлаштириб суғорма ерларга айлантириш ҳоллари кўп учрамоқда (бу ҳақда олдинги бўлимда тўхталдик). Бу ерларда агротехник ишлов беришга, яъни адирларни кўндалангига ҳайдаш ёки суғориш иншоотларини шу йўналишда бўлишига чек кўйиш керак. Чунки бундай тадбир сел оқоваси пайдо бўлишига, унданда ривожланиб кўчки, эрозия жараёнлари кескин ортиб кегишига олиб келади.
Бунинг учун нималарга эътибор бериш лозим?
Юқорида қайд қилинганидек, селлар мавсумий вақтларда содир бўладиган жараёнлардан экан, шу вақтларда сел хавфи юқори бўлган ҳудудларда фаолият кўрсатишнинг айрим талабларига риоя қилиш зарур. Кўп ҳолатларда аҳолининг маълум қисми дам олиш вақтларини тоғли ўлкаларда, дарё бўйларида ўтказишга ҳаракат қилишади. Бу бежиз эмас, албатта. Лекин дарё бўйларида вақгинчалик чодир қуришдан олдин жойнинг табиий шароити, рельефи, атроф муҳитнинг тузилиши тўғрисида фикр юритилиб, сўнг тўхташ жойини белгилаш керак. Ёғингарчилик миқдори аста-секин ортиб бориши турган жойни зудлик билан ўзгартириш лозимлигига билдирилган биринчи ишорадир. Чунки сув миқдорининг дарё ва сойларда ортиб кетиши дам олувчиларга ортиқча ташвиш туғдиради. Мабодо шундай вазиятда сел оқимлари белгиси сезилгудек бўлинса, тезлик билан дарё ўзанидан иложи борича узоқроқ баландроқ ёнбағирга чиқиб кегиш зарур. Ёғингарчилик ўтиб кетгандан сўнг водийга тушишга ҳеч вақт шошилмаслик керак, чунки биринчи сел оқимидан сўнг кейингилари такрорланиши мумкин.
Одатда сел оқимларининг даврийлиги 3-5 соат давом этади. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, селларнинг (кейинги бўлимда берилаётган тошқинлар каби) яна бир хусусияти улар қўшни давлатлар ҳудудида бошланиб бошқа давлат худудида катта талафотлар келтириши мумкин. Фарғона водийсининг дарёларида, Зарафшон дарёсининг юқори қисмларида худди шундай манзарага бир неча бор гувоҳ бўлганмиз. Албатта, бундай ҳолатларда ҳам, олдиндан сел оқимлари келадиган йўналишлар бўйича сел омборлари, уларни йўналтирувчи, тарқатиб юборувчи махсус гидроиншоотлар қурилишига катта эътибор берилиши лозим. Кези келганда шуни айтиш мумкинки, сел хавфи бор жойларда йирик нисбатдаги, айниқса кичик хўжаликларда 1:5000 ва 1:10000 нисбатдаги хариталар бўлиши керак. Шу хариталар орқали сел оқимларига қарши курашиш, олдини олиш, башоратлаш ва улар оқибатларини бартараф этиш чора-тадбирларини ишлаб чиқиш ва аҳолининг барча табақалари ўртасида тарғибот ишларини йўлга қўйиш зарур.
Шу ўринда бир тарихий воқеани келтирамиз. 1969 йили, баҳор фасли. Тошкент вилоятининг Пском дарёси қуйи оқимида жойлашган Сижжак, Боғистон, Нанай қишлоқларининг аҳолиси ёғингарчилик кўп ёғиши оқибатида сел ва кўчкилардан кўп зарар кўришган. Айниқса, қишлоқ хўжалик экинлари етиштириладиган майдонларда эрозия ривожланиб сел оқимлари остида қолиб кетган. Пском дарёсининг ҳайқириб, йирик-йирик харсанг тошларни «пўкак» каби оқизиб кетишини ҳам ҳайрат, ҳам қўрқув билан кузатганмиз.
Муаммонинг энг муҳим томони ўша пайтда мактаб ўқувчиларига табиий офатлар тўғрисида керакли маълумот берилмас эди. Гўё доим шундай бўлган ва бундан сўнг ҳам шундай давом этадигандек. Ваҳоланки, бу жараёнларга қарашли маълум чора-тадбир кўриш йўллари мавжудлигига ҳозирги кунда гувоҳ бўлиб турибмиз.
Бундай вокеаларни Тошкент вилоятининг Оқсок-Ота, Паркент, Оҳангарон, Қорабау, Бўзсув; Наманган вилоятининг Ғовасой, Уйрурсой, Сумсар, Подшо Ота, Қашқадарёнинг Оқсув, Жиннидарё, Танхиздарё, Ғузор ва бошқа ҳавзалари мисолида кўп келтириш мумкин.
Ватанимизнинг қайси ҳудудларида сел оқимлари пайдо бўлмасин, уларнинг таркибий қисми, йўналиши ва улардан келадиган зарар деярли бир хилда намоён бўлади. Шунинг учун ҳукуматимиз томонидан олиб борилаётган ижобий тадбирларда барча фуқаролар фаол яштирок этишлари, уларни тезроқ ҳаётга тадбиқ этишлари ва хавфсизлик чора-тадбирларини амалга оширишда ҳар биримиз масъул бўлишимизни давриинг ўзи тақозо этиб турибди.