Фаргона Давлат Университети Табиий Фанлар Факултети

Балл	Зилзила кучи
Қискача характеристикаси
1	Ер юза қобиғида силкиниш	Фақат сейсмик асбоблар билан аниқланади
2	Кучсиз силкиниш	Сейсмик асбоблар билан аниқланади. Тинч турган одамлар сезади.
3	Кучсиз зилзила	Одамлар сезадилар.
4	Ўртача кучли зилзила.	Дераза ромлар титрайди, эшик кесакиси ғирчилайди
5	Ўртачадан кучлироқ	Ҳамма одамлар сезади, бинолар титрайди, уй жиҳозлари силжиб қимирлайди, девор сувоқлари ва ойналар дарз кетиши мумкин
6	Кучли зилзила.	Девордаги жиҳозлар тушиб кетади, сувоқлар ва ойналар синади.
7	Ўта кучли зилзила	Сувоқ, деворлар ёрилиб, енгил қурилган уйлар қулайди.
8	Вайрон қилувчи зилзила	Уйлар вайрон бўлиб бузулади, кўчкилар пайдо бўлади.
9	Ўта вайрон қилувчи зилзила	Катта бинолар, кўприклар бузилиб, кетади. Бббббузилиб бузилиб йуллар
10	Йўқ қилиб юборувчи	Катта бинолар, темир йуллар бузилади, ерда ёрилиш пайдо бўлади.

Магнитуда араб рақами билан, кучланиш эса рим рақамлари билан белгиланиши халқаро микёсда қабул килинган.

Республикамизда содир бўладиган зилзилаларни аниқпашда МSК-64 шкаласидан фойдаланилади.
Юқорида келтирилган маълумотлар аҳолининг зилзила тўғрисида қисман маълумотга эга бўлишини таъминлаб, зилзиладан сақланиш ёки муҳофазаланишнинг чора-тадбирлари тўғрисидаги, ҳар бир фуқаро учун жуда муҳим ва билиши зарур бўлган маълумотлар қаторига киради.
Зилзила тўғрисида илмий адбиётларда батафсил ёзилган бўлсада, унинг ажралмас қисми бўлган, амалиётда аҳоли ҳаракатининг тартиб қоидалари назаримизда тўлиқ ёритилмаган. Умуман бу жараённи учта, яъни зилзиладан олдин, зилзила вақтида ва ундан сўнгги босқичларга бўлган ҳолда маълум ҳаракат қоидаларини тавсия зтиш мақсадга мувофиқ, деб ҳисоблаймиз. Ҳар бир босқичда ҳаёт хавфсизлигини таъминлаш учун нималарга эътибор бериш лозимлиги тўғрисида қискача тўхталамиз.
Зилзилага қадар нима қилмоқ керак?
Халқ тилида “Ўт балоси, сув балоси, бемаҳал фалокат-кулфатдан асра” деган чуқур фалсафий маънога эга бўлган мулоҳаза мавжуд. Бу, албатта, яхши ният, яхши истак. Лекин қуруқ ният билан иш битмайди, фалокат аримайди. Шунга яраша ҳаракат, тайёргарлик бўлиши зарур. Инсоният пайдо бўлибдики, унинг бошига бирорта кулфат тушмагунча, аксарият ҳолларда бу тўғрида ўйламайди, ҳатто хаёлига ҳам келтирмайди. Боз устига, атроф муҳитда, кўшни халқ давлатда шундай вазият содир бўлса уни бир маълумот сифатида қабул килади, ўзи ҳам шу вазиятга тушиб қолиши мумкинлиги, шунинг учун маълум чора-тадбирларни кўриши лозимлиги тўғрисида ҳам мулоҳаза юритмайди.
Шундай вазиятлардан бири - зилзила. Тундами, эрта тонгдами, иш столи ортидами ер силкинишини сезганимиздаёқ қалбимизни қўрқув ва ваҳима босиб Буюк Яратувчига саждалар қиламиз. Ваҳоланки, биз яшаб турган уй (аксарият кўп қаватли) аллақачон турли кучга эга бўлган зилзиладан кафолатлангандир.
Турар жой масканлари табиий шароити, жинсларнинг физик-кимёвий хусусияти, биноларнинг лойиҳа чизмалари чуқур ўрганиб чиқилгандан сўнг қурилишга рухсат берилади. Афсуски, умумий яшаш қоидалари бинолар аҳолига топширилгандан сўнг қўпол равишда бузилади. Ҳеч кимга сир эмаски, уйга эга бўлишимиз биланоқ ўзимизнинг шахсий эҳтиёжимиздан келиб чиққан ҳолда хоналарни ўзгартиришга берилиб кетамиз, қўшимча айвонлар соламиз, гўё “ортиқча” туюлган деворлар, бурчаклар олиб ташланади, иккига хона биттага айлантирилади. Буддай ҳолатга қатьиян чек қўйиш лозим. Акс ҳолда бино заиф бўлиб қолишига, унинг турли офатларга, ер деформацияланишига бардошлилиги камайиб кетишига сабабчи бўламиз. Оқибати нималарга олиб келиши ўзингизга аён. Бунинг учун уй-жойлардан фойдаланиш қоидаларини, уй тақсимотидан олдин ҳар бир яшовчининг ёшини ва ижтимоий савиясини инобатга олган холда тушунтириш ишларига жалб қилиб, ўзбилармончилик билан иш юритишига йўл қўймаслик керак. Кўп каватли биноларнинг ўзига яраша хусусияти, сейсмик белбоғлари, хавфсиз бурчаклари қаерда жойлашганлиги тўғрисидаги эслатмаларни ҳар бир хонадон соҳибига етказиш зарур.
Табиий офатлар, хусусан, зилзила ҳақидаги тасаввурга мактаб ўқувчисидан тортиб раҳбар ходимгача эга бўлиши керак. Бунинг учун, биринчидан, табиий фанлар бўйича мактаб дарсликларида Ватанимизнинг географик жойлашуви харитаси билан бир қаторда сейсмик ҳолатини намоён қилувчи чизмалар илова қилинишига эришиш лозим. Ўқувчи шу чизмалар асосида қаерда неча балли зилзила бўлиши мумкинлигини англаб олади. Иккинчидан, зилзила бўлган тақдирда аҳоли қандай тартибда ҳаракат қилиши кераклиги тўғрисида, уйнинг қайси жойлари хавфсиз бўлишини ёшлигиданоқ англаб етса, фавқулодда вазиятларнинг биринчи талаби - саросимага тушмаслик, ваҳимага берилмаслик тўсиқларини енгиб ўтади.
“Зилзила эмас, бино ва унинг предметлари кишилар ўлимига сабабчи бўлади”, - дейди муҳандис-сейсмологлар. Ҳақиқатда ҳам саросима ва ваҳимага берилган кишилар, қалтис ҳаракат қилиши оқибатида қўшимча нохушликларни пайдо қилади.
Юқорида келтирилган талабларга риоя қилган ҳолда қўшимча қуйидагиларни билиш зарур.
Уйдаги газ, сув, электр тармоқларини хавфсизлантирадиган жойларни билишлари, уй тиббий халтаси, унда биринчи тиббий ёрдам учун зарур бўлган дори-дармонлар, нохуш вазият юзага келганда биринчи хизмат кўрсатиш ташкилотларининг телефон рақамлари, уй жиҳозларидан китоб жавонлари, осма асбобларнинг маҳкамлигини назорат қилиш, мактаб ёшидаги болаларга зилзила вақтида ҳаракат қилиш тартибларини уқтириш, иш жойларида хавфсизлик қоидаларига риоя килиш ва бошқа кўрсатмалардан ҳар бир киши бохабар бўлиши шарт. Бунинг учун имкониятлардан тўлиқ фойдаланиш зарур. Айниқса, маҳалла-гузарларда, ишхона-мактабларда, радио-телевидениеда оммабоп шаклда суҳбатлар ташкиллаштирилса, қисқа метражли фильмлар, фожиаларни акс эттирилган лавҳалар бериб борилса мақсадга мувофиқ бўлади. Умуман олганда турли хавфга тайёргарлик чораларини кўриш, уни олдини олиш ёки келтирадиган зарарни бир неча бор камайтиришга олиб келади. Зилзила рўй берганда биз турган замин худди “бешик” каби тебрангандек бўлади. Тебраниш бир неча сониялар, кучли зилзила бўлса бир неча дақиқалар давом этиши мумкин. Тебранишдан Сиз қўрқиб кетасиз, аммо кутиб туришдан бошқа чорангиз йўқ. Сиз осойишта ва ақл-заковат билан иш кўрсангиз, шикастланмаслик даражангизни анча юқори кўтарган бўласиз. Айниқса, бу осойишталик орқали атрофингиздагиларга ижобий таъсир кўрсатасиз ва улар ҳам Сиз каби саросимага берилмасликларига замин тайёрлайсиз. Тебранишни сезган вақтингизда секин-аста хавфсиз жойга ҳаракат қилишингиз лозим, асосий хавф бинодаги осма анжомлардандир. Аввало, тинчланинг, қалтис ҳаракат қилманг, бақирманг ва атрофдагиларни койиманг. Бинода бўлсангиз хавфсиз жойлардан: эшик кесакиси оралиғи, девор бурчаклари, сейсмик белбоғ остиларидан бирортасини эгалланг, бошқаларни ҳам шундай қилишга чақиринг. Дераза ва чайқалувчи оғир буюмлардан узоқроқда туринг. Ҳеч вақт юқори қаватдаги бинодан чиқиб кетишни ўйламанг. Аксинча тебраниш ўтиб кетгунча бино ичидан паноҳ қидаринг. Керак бўлганда тебраниш тугагандан сўнг бинони тарк этинг. Кўп қаватли уйда турсангиз лифтдан фойдаланманг. Зинапоядан фойдаланишда қўпол ҳаракат қилманг, бошқаларни ҳам тинчлантиринг. Сейсмик бардоши кам бўлган, ғиштли ва хавфли биноларда бўлсангиз, зудлик билан ташқарига чиқинг. Бунда электр тармоқлари, буюмлар ҳаракатидан огоҳ бўлинг. Очиқ жойда бўлсангиз биноларга, электр тармоқларига яқин турманг. Транспортда бўлсангиз очиқ жойда тўхтатинг, тебраниш ўтиб кетгунча кутинг. Тебраниш қайтарилгудек бўлса ҳайрон бўлманг. Одатда биринчи зарбадан сўнг қайта зарбалар бўлиши муқаррар. Улар ҳатто бир неча кунларгача давом этади. Айрим ҳолатда қайта тебранишлар ҳам бино ва иншоотларга катта зарар етказади. Энг муҳими, асабгарчиликка берилманг, осойишталик ва хотиржамлик билан иш тутинг. Бу зилзила вақтида қандай ҳаракат қилишнинг асосий қоидалари эди. Энди зилзила бўлиб ўтгандан сўнг нималарга эътибор бериш лозимлиги тўғрисида икки оғиз эслатма. Тебраниш тугагандан сўнг бино ва иншоотларда бузилиш, шикастланиш юзага келиши натижасида инсонлар ҳам жиддий зарар кўради. Энг муҳими аввало осойишталикни сақлаган ҳолда жароҳатланганларга ёрдам бериш лозим. Сўнгра ёнғин ва бошқа нохушлик юзага келган бўлса тегишли жойларга хабар бериш керак. Биринчи ёрдам зарур бўлса ташкил этинг. Тиббий ёрдамга муҳтожларни аниқланг. Ёнғин хавфи бор жойларни бартараф этинг. Сув, газ, электр тармоқпарида шикастланиш бор-йўқлигини аниқланг. Зинҳор гугурт ва шамдан фойдаланманг. Электр тармоғини асосий таянч нуқтадан узинг. Электр тармоқларига яқин юрманг, уларни ушлаб ҳам текширманг. Сизнинг ёрдамингиз зарур бўлмаган жойларга борманг. Канализация тармоқларини кўздан кечирмагунингизгача, ундан фойдаланманг. Бузилган бинода эҳтиёт чораларини кўрган ҳолда ҳаракат қилинг. Безовта бўлган ёш болалар ва аҳолини тинчлантиринг, ортиқча асабгарчиликка йўл қўйманг. Аввало, оила аъзоларидан, қўни-қўшнидан, сўнгра мактаб, боғча ва бошқа муассасалардан хабар олинг. Қутқарув ишларида қатнашаётган ички ишлар, тиббиёт ва бошқа соҳа ходимларига ёрдам қилинг.
Юқорида келтирилган қоида ва талабларга эътибор бериш зилзила хавфини камайтиришга, навбатдаги ҳалокат вақтида Сиз ва атрофдагиларга фойдаси тегади, деган умиддамиз. Юқори балли зонада яшаётганини билиб олиши учун қуйидаги жадвални келтирамиз. Мазкур жадвалдаги кўрсаткичлар мутлоқ бўлмай, ҳар бир жойнинг табиий тузилиши ва заминининг физик-механик хусусияти, ер ости сувлари сатҳига боғлиқ ҳолда бир балл (+; -) атрофида ўзгариши мумкин.

Ўзбекистон шақарларининг сейсмик фаоллиги (балларда)

Андижон............ 9 Олмалиқ............. 8
Ангрен.............. 8 Самарканд........... 8
Бекобод............. 7 Сирдарё............. 7
Бухоро.............. 7 Тошкент............. 9
Газли............... 8 Термиз.............. 7
Гулистон............ 7 Учкўрғон............. 9
Жиззах.............. 7 Урганч.............. 7
Каттақўрғон.......... 7 Фарғона............. 8
Китоб............... 7 Чирчиқ.............. 8
Марғилон............ 8 Янгийўл............. 7
Наманган............ 8 Қарши.............. 7
Нукус............... 6 Қўнғирот............ 5

Хусусий уй-жой қурилишида ҳам майдоннинг ҳолатига катга эътибор бериш лозим. Шунинг учун хам хусусий уй-жой барпо этишда қурилиш-архитектура бўлимлари мутахассислари билан маслаҳат қилинган ҳолда иш юритишни мақсадга мувофик, деб ўйлаймиз. Зеро, хавфсиз ҳаётни таъминлаш аввало, ҳар биримизнинг хонадонимиздан бошланади. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, биз сейсмик хавфни камайтира олмаймиз, лекин унинг оқибатида юзага келадиган танглик ва қурбонлар сонини анчага камайтиришимиз мумкин. Бу борада сейсмик бардошли қурилиш соҳаси мухдидисларининг масъулияти жуда катта. Улар бир вақтнинг ўзида ҳам лойиҳаловчи, ҳам қурувчи ва зилзила бўйича мутахассис бўлишлари керак. Бу жараёнда оддий қурувчидан тортиб ҳукумат раҳбаригача ўз масъулиятини ҳис қилиши шарт.

Қурувчилар - юксак сифатга эга бўлган материал ва ишни таъминлашлари; меъморлар ва режалаштирувчилар - қурилаётган турар жойлар хавфли зоналарга, ер узилмалари, тик қоялар, жарли ва ботқоқ жойларга тушиб қолмаслигини кузатишлари; уй эгалари хоналарни қайта ўзгартиришга, ўзбошимчалик билан иш юритишга йўл қўймасликлари; Ҳукумат раҳбарлари эса қурилиш меъёри, хавфсизлик ҳужжатларини тайёрлаш ва ижро назоратини қатьий таъминлашлари керак. Ҳар бир маҳаллий ҳокимлик қошида ҳозирги замон талабига жавоб берадиган қутқарув хизмати (тиббий, ёнғин хавфсизлиги, тартибни сақлаш ва бошқ.) ходимларини табиий офатлардан келадиган зарарни камайтиришга бағишланган мавзулар асосида қайта тайёрлаш мақсадга мувофиқдир.
Зилзила юз бериб, одамлар кўчки ва вайроналар остида қолганда уларнинг яшаш даврини мутахассислар қуйидаги даврларга бўлиб чиқишган: