|
Zaharlovchi moddalarning toksikologik ta’siri. Sintez qilingan har bir zaharlovchi moddaning samaraliligi avvalo toksikologik laboratoriyalarda tajriba tariqasida hayvonlarda tekshirib kо‘riladi. Faqat hayvonlarda yuqori zamonaviy tekshirishlarga asoslanib о‘tkazilgan patofiziologik.biokimyoviy ,morfologik klinik va boshqa tajribalar asosida zaharlovchi moddalarning ta’sir qilish mexanizmini, zaharlanishning patogenezini, ziddi-zaharlar bilan davolash yo’llarini va zaharlanishni oldini olish masalalarini о‘rganib chiqadi. Bundan tashqari, bu tajribalarda moddaning hayvonlarga kо‘rsatadigan maxalliy va umumiy ta’siri, nafas yo’llari, me’da-ichak yo’li, shikast etmagan teri va shilliq pardalar orqali yaxshi sо‘rilish-sо‘rilmasligi aniqlanadi va shu tariqa uning qay darajada zaharliligi belgilanadi. Zaharlovchi moddalar shunday kimyoviy birikmaki, ular atmosferada turli agregat holatida (bug‘, gaz, aerozol, suyuq, tomchi sifatida) bо‘lib, tushgan joyida odamlar va hayvonlarni qobiliyatiga ega bо‘ladi.
Zahar deb biror yo’l bilan kam miqdorda bо‘lsada organizmga tushgan va uning normal faoliyatini izdan chiqaradigan yoki о‘ldiradigan yuqori toksik moddalarga aytiladi. Zaharlanish organizmga zaharli modda ta’siri natijasida undagi normal fiziologik jarayonlarning buzilib qolishidir. Organizmning zaharlanishi unga tushgan zaharli moddaning miqdoriga, organizmning umumiy holati hamda zaharning organizmga qaysi yo’l bilan tushganiga bog‘liq.
Zaharlilik ya’ni toksi k l i k deb, kimyoviy zaharlovchi moddalarningorganizm hayot faoliyatini izdan chiqarib, zaharlay olishiga aytiladi. Zaharli moddaning zaharliligi ularning fizik va kimyovny xossalariga va tо‘zilishiga bog‘liq. Zaharlar ta’sirini belgilab beradigan asosiy omillardan biri ularning qanday miqdor yoki konsentratsiyada organizmga ta’sir kо‘rsatishidir. Zahar degan tushunchaning о‘zi ham hamisha moddaning miqdori, konsentratsiyasi bnlan bog‘langan. Miqdor deb, zaharli moddaning ma’lum og‘irlik birliklarida ifoda qilinadigan miqdoriga aytiladi va mg/kg bilai ifodalanadi. Zaharlovchi moddaning konsentratsiyasi deb biror hajm birligidagi mikdoriga aytiladi. Konsentratsiya — litr (mg/l), (g/l), (g/m ) gramm yoki milligrammlarda ifodalanadi. Suvning va havoning qay darajada zararlanganligi shu tarifda belgilanadi. Zaharlovchi moddaning maydon birligiga tо‘g‘ri keladigan miqdori zaharlanish tig‘izligi deb ataladi. Bir metr kvadratdagi zaharlovchi modda grammlar bilan ifodalanadi (g/m ). Joylar, yo’llar va texnika buyumlarining zaharlanish darajasi ana shunday ifodalanadi.
Toksikologiyada zaharlovchi moddalarning zaharlilik darajasini belgilash uchun quyidagi tushunchalardan foydalaniladi:
— yo’l qо‘ysa bо‘ladigan konsentratsiyasi va miqdori — bunda zaharlovchi modda uzoq muddat ichida ta’sir qilsa ham kishi organizmida hech qanday о‘zgarish yuzaga kelmaydi;
— bо‘sag‘a miqdori yoki konsentratsiyasi — bunda engil darajadagi klinik alomatlar paydo bо‘ladi, ish qobiliyati pasayib ketadi;
— о‘rtacha safdan chiqaruvchi miqdori va konsentratsiyasi — kishilar va 50% i ish bajarish xususiyatini yo’qotadi va IC50 va ID50 belgilari bilan ifodalanadi. Bu erda I — ingliz sо‘zining birinchi harfi bо‘lib, Incapacitating — qobiliyatsiz, qobiliyati yo’q degan ma’noni bildiradi;
— о‘ldiradigan о‘rtacha miqdor va konsentratsiyasi — bunda zaharlangan kishilarning 50% i halok bо‘ladi va CL50, DL50 lar bilan ifodalanadi;
— absolyut о‘ldiradigan miqdori yoki konsentratsiyasi — bunda zaharlanganlarning 90—100% i halok bо‘ladi va SL50, DL50 bilan ifodalanadi.
Zaharlovchi moddaning organizmda qanday patologik jarayonlar rivojlanishiga olib kelishi kо‘p jihatdan organizmda zaharlovchi moddaning qanday biotransformatsiyaga uchrashiga bog‘liq Agar organizmga tushgan zaharlovchi modda miqdori ma’lum vaqt ichida kam miqdorda chiqarilsa, unda organizmda asta-sekinlik bilan tо‘planib boradi. Buning natijasida zaharlovchi moddaning ta’sir kuchi va ta’sir muddati oshib boradi, ya’ni kumulyatsiya hosil bо‘ladi. Kumulyatsiya ikki xilda bо‘ladi:
1. Moddiy kumulyatsiya—bunda zaharlovchi modda organizmda sof holda tо‘planib boradi.
2. Funksional kumulyatsiya — zaharlovchi modda organizmga ta’sir kuchini tо‘plab boradi. Zaharlovchi modda tо‘qimalarda tо‘planib borgani bilan ularda qaytmas о‘zgarishlarni keltirib chiqarmaydi. lekin uning funksiyasiga kuchli ta’sir kо‘rsatadi. Shuning uchun organizmga tushadigan zaharlovchi moddalarning miqdorsi va konsentratsiyasi hal kiluvchi ahamiyatga ega.
Nazorat savollari:
Toksikologiyaning asosiy vazifalari nimalardan iborat?
Zaharli moddalar haqida tushuncha bering?
Toksikologiyaning bо‘limlari va ularning funksiyalari nimalardan iborat?
Toksikologiyaning kelib chiqish tarixi haqida nimalarni bilasiz?
Zaharli moddalar haqida tushuncha bering?
Do'stlaringiz bilan baham: |
