|
g
l
/
ko‘rinishdami yoki T = 2π
g
l
/
bo‘lishi, bu yerda g -
erkin tushish tezlanishi bo‘lib, har qanday tezlanish kabi uning o‘lchamliligi [L/T2]
ga teng) tenglamani yodingizga keltira olmayapsiz. (Mayat tebranishining davri
uchun to‘g‘ri tenglama 11- bobda olinadi, bu yerda bizni faqat l va g kattaliklar l/g
yoki g/l nisbat ko‘rinishida kirishi qiziqtiradi). O‘lchamlilikning tahlili birinchi
tenglama to‘g‘riligini ko‘rsatadi:
[T] =
T
T
T
L
L
2
2
/
,
Shu vaqtning o‘zida ikkinchi tenglama xato, chunki
[T] =
T
T
L
T
L
1
1
/
2
2
2π doimiy ko‘paytuvchining o‘lchamsiz kattalik ekanligiga va yakuniy natijaga
kirmasligiga e’tibor bering.
XULOSA
(ushbu kitobning har bir bobining oxirida paydo bo‘ladigan xulosa bobning asosiy
g‘oyalarining qisqacha obzorini beradi. Xulosa, bobni sinchiklab o‘qish yordamida
amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan, materialni tushunish uchun oriyentir bo‘lib
xizmat qila olmaydi).
Fizikaga boshqa fanlarga xos bo‘lgani kabi ijodiy ibtido xos bo‘lib, u dalillarning
oddiy to‘plami emas. Kuzatilayotgan hodisani tushuntirish uchun muhim
nazariyalar yaratiladi. Bu nazariyalar bashorat qiladigan natijalar eksperiment
(tajriba) natijalari bilan taqqoslanib “tekshiriladi”, shundan keyingina ular qabul
qilinishi yoki rad etilishi mumkin. Shuni ta’kidlash zarurki, umumiy holatda
nazariya shu so‘zning tom ma’nosida “isbotlanishi” mumkin emas.
Konkret (aniq) hodisa yoki ma’lum hodisalar to‘plamini tushunish uchun olimlar
modelni – o‘ziga xos namoyish yoki hodisani tushuntirish qobiliyatiga ega shunga
o‘xshashni taklif qilishlari va shunday qilib, uni tushunishni osonlashtirishlari
mumkin. Model asosida rivojlantirilgan nazariya ko‘plab holatlarda oddiy modelga
qaraganda nisbatan chuqurroq va nisbatan murakkabroq bo‘lib qolishi mumkin.
Ilmiy qonun bir qator holatlarda hodisalarning konkret (aniq) to‘plamining
miqdoriy tavsifini beradigan formulalar ko‘rinishida ifodalangan aniq tasdiqdan
iborat bo‘ladi.
O‘lchashlar fizikada hal qiluvchi rolni o‘ynaydi va ular hech qachon absolyut aniq
bo‘la olmaydi. Shuning uchun o‘lchashlardan olinadigan istalgan son uchun ushbu
o‘lchashning xatoligi bevosita
±
yoki belgilardan foydalangan holda, yoki ushbu
sonni anglatuvchi raqamlarning to‘g‘ri miqdorini saqlagan holda yozish orqali
ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak.
Barcha kattaliklar standart kattaliklar yoki o‘lchov birliklari orqali ifodalanadi,
buning ustiga istalgan holatda tegishli o‘lchov birliklari ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak.
Xalqaro birliklar tizimi ( XBS)da uzunlik, massa va vaqtning standart birliklari
bo‘lib metr, kilogramm va sekund hisoblanadi. Birliklarni o‘zgartirishda birliklarni
to‘g‘ri annullyatsiyalash uchun qayta hisoblashning barcha koeffitsientlari
tekshiriladi.
Kattaliklarning tartibi bo‘yicha o‘tkazilgan qo‘pol baholashlar fanda ham, kundalik
hayotda ham juda foydali hisoblanadi. Biror bir kattalikning o‘lchamliligi, berilgan
kattalik tashkil topgan asosiy kattaliklar o‘lchamliligining kombinatsiyasi,
masalan, (tezlik) o‘lchamliligi [uzunlik/vaqt] yoki [L/T] hisoblanadi. Ushbu nisbat
(tenglama)ga kirgan kattaliklarning o‘lchamliligini qarab chiqqanda, u yoki bu
nisbatning to‘g‘riligini tekshirish, ba’zi holatlarda esa izlanayotgan nisbatning
umumiy ko‘rinishini topish mumkin.
Harakati o‘rganilayotgan jismning kattaligi va shakli kuzatilayotgan sharoitda hech
qanday axamiyatga ega bo‘lmasa, bunday jism moddiy nuqta deb qaraladi.
Sanoq sistemasi. Istalgan bir jismning harakati boshqa bir jismga yoki bir-birlariga
nisbatan olib o‘rganiladi. Sanoq sistemasi sifatida biror qattiq jism bilan
bog‘langan, o‘zaro bir-birlariga tik bo‘lgan 3 ta o‘qdan iborat bo‘lgan dekart
koordinatalar sistemasi qo‘llaniladi. Bunday sanoq sistemasi moddiy nuqta deb
qaralishi mumkin bo‘lgan jismning istalgan vaqda fazodagi o‘rnini to‘la aniqlash
imkonini beradi. Nuqtaning fazodagi o‘rnini X, Y va Z koordinatalari orqali
aniqlanadi.
Radius – vektor va trayektoriya tushunchasi. Koordinatalar boshidan
kuzatilayotgan nuqtaga o‘tkazilgan Z vektorning koordinata o‘qlaridagi
proeksiyalari nuqtaning koordinatalariga mos ravishda tengdir, ya’ni rx = x; ry = y
va rz = z. Agar nuqtaning fazodagi o‘rni o‘zgaradigan bo‘lsa,
r
ham o‘zgaradi.
Shuning bilan bir qatorda nuqtaning X, Y, Z koordinatalari ham o‘zgaradi. Bundan
ko‘rinadiki, nuqtaning istalgan vaqtda fazodagi o‘rnini, koordinatalari yoki
r
vektori orqali ifodalash mumkin ekan.
Nuqtaning fazodagi o‘rnini to‘la ravishda aniqlashga imkon beruvchi bunday
vektor radius-vektor deb ataladi.
Harakat qilayotgan jismning berilgan vaqt oralig‘idagi harakat trayektoriyasi
deganda, shu oraliqdagi vaqtning har qanday qiymatlarida kuzatilayotgan jismning
fazodagi o‘rinlarini ifodalovchi nuqtalarning o‘zaro qo‘shilishidan iborat bo‘lgan
chiziqni tushuniladi.
Tezlik. Harakatlanayotgan moddiy nuqtaning fazodagi o‘rnini ifodalovchi x, y, z
koordinatalar va
r
radius-vektor vaqt o‘tishi bilan uzluksiz o‘zgarib boradi.
Koordinatalarning va unga mos ravishda
r
radius-vektorning birlik vaqt oralig‘ida
o‘zgarish miqdorini aniqlovchi fizik kattalik - tezlikni kiritaylik:
Moddiy nuqta biror trayektoriya bo‘yicha harakatlanayotgan bo‘lib, biror t vaqtda
uning fazodagi o‘rni
Do'stlaringiz bilan baham: |
