Fanni o‘qitish va maqsadlari. O‘lchash, Baholash Reja

---

Fanni o‘qitish va maqsadlari. 
O‘lchash, Baholash 
 
Reja: 
 
1. Fanning texnika va boshqa tabiiy fanlar bilan aloqasi va bu fanlar rivojidagi 
ahamiyati. 
2. Mexanika harakat. Fizik modellar: moddiy nuqta (zarra yoki korpuskulyar), 
moddiy nuqtalar tizimi, absolyut qattiq jism, yaxlit muhit.Modda, maydon va fizik 
vakuum tushunchalari. 
3. Moddiy nuqtaning aylana bo’ylab harakati. Burchakli tezlik va tezlanish
vektorlari. 
4. Egri chiziqli harakatda tezlik va tezlanish. Normal, urinma(tangensial) va to‘la 
tezlanish. Aylanma va ilgarilanma harakatning kinematik xarakteristikalari 
orasidagi bog‘lanish. 
Tayanch iboralar: fizikaviy qonunlar, sanoq tizimi, sanoq nuqtasi, moddiy nuqta, 
fizik kattaliklar: siljish, uzunlik, vaqt, harorat, massa, molyar massa, tok kuchi, 
yorug’lik kuchi, burchak kattaligi, (tekislikda va fazoda) tezlik, tezlanish, 
ilgarilanma harakat, tekis harakat va o’zgaruvchan harakat.
Ko’rgazmali qurollar: mavzuga oid slaydlar, plakatlar va komp’yuter texnikasi, 
fizik kattaliklar va ularning o’lchov birliklari animatsion dasturlar majmuasi, tekis 
harakatning animatsion dasturi, sanoq tizimida moddiy nuqta koordinatalarini 
aniqlashdagi animatsion dastur.
Mavzuning borishi 
Fizika fani va uning tarkibiy qismlari. Fizika fanining mutaxasislik bilan o’zaro 
bog’liqligi.. Fizika, tabiat qonunlarni o’rganuvchi fan. Fizika fanining so'ngi 
yutuqlari boshqa tabiiy va amaliy fanlarning yanada rivojlanishi uchun zarur 
bo'lgan yangi o'lchov asboblari texnik qurilmalar va ular asosida yangi ilmiy 
tadqiqot usullarini yaratishga imkon bermoqda. Juda yuqori bosim, yuqori 
vakuum, yuqori chastottali elektromagnit maydon, ultratovush, lazer nurlari 
ta'sirlari sharoitlarida hamda koinot vaznsizlik holati sharoitlarida, kimyo, 
biologiya, geologiya sohalarida, meditsina va amaliy texnik fanlar sohasida yangi 
ilmiy izlanishlar olib bormoqda. Fizikaning barcha tabiiy fanlar bilan chambarchas 
bog’lanishi oqibatida qo'shimcha fanlar: astrofizika, biofizika, fizik-kimyo, 
geofizikalar hosil bo'lmoqda. Akademik S.I.Vavilov iborasi bilan aytilganda 
"Fizikaning tomirlari astronomiya, geologiya, kimyo, biologiya va boshqa fanlar 
ichiga juda chuqur kirib bormoqda".
Fizikada, hodisalarni tabiiy sharoitlarda o'rgatish - kuzatish deb, hodisalarni 
sun'iy ya'ni laboratoriya sharoitida amalga oshirishni esa eksperiment deb atash 
odat bo'lib qolgan. Eksperiment kuzatishga nisbatan bir qator afzalliklariga ega: a) 
vaqtni tejash mumkin.
b) qulay sharoitlar yaratish mumkin.
Tajribalarda yig’ilgan axborotlar hodisani tushuntirish uchun gipotezalar (ilmiy 
faraz) yaratishga xizmat qiladi. Gipotezani yuzaga keltiruvchi natijalar tajribalarda 

---

tasdiqlanmasa, bunday gipoteza sinovdan o'tmagan, ya'ni xato gipoteza deb 
hisoblanadi.
Aksincha, gipotezadan kelib chiquvchi natijalar tajribalarda tasdiqlansa 
gipoteza fizik nazariyaga aylanadi.
Fizika nazariya biror sohadagi bir qator hodisalarni, ularning mexanizmi va 
qonuniyatlarini tushuntira olishi kerak. Bundan tashqari fizik qonuniyat qayd 
qilinsa yangi hodisalarni oldindan aytib bera oladi.
Shuni qayd qilish lozimki, nazariyalar ham vaqt o'tishi bilan rivojlantiriladi. 
Demak, fizik nazariyalarning yaratilishi va sinalishi tajribalar bilan boshlanadi, 
tajribalar bilan isbotlanadi va rivojtiriladi. O'rta Osiyolik Farobiy, al-Xorazimiy, 
Beruniy kabi olimlar ijodida tabiatshunoslik fanlari muhim o'rin tutgan. Jumladan 
X-XI asrlarda yashab ijod qilingan Abu Rayxon Beruniy, Ibn Sino bilan bo'lgan 
yozishmalarda jismlarning harakati, yer geofizikasi, gidrostatika solishtirma 
og’irlik, issiqlik o'tkazuvchanlik, jismlarning issiqlikdan kengayishi sovuqlikda 
torayishi, elektrlanish va magnitlanish xususiyatlari, atmosferadagi fizik hodisalar, 
yorug’lik nurining qaytish va sinish qonuniyatlari, linzada nurning yo'li va 
vakuumning mavjudligi hamda moddalarning atom tuzilishi kabi sohalarda 
qimmatli fikrlarni yozib qoldirib, ba'zilarini tajriba asosida izohlab bergan.
Fizikaning texnikaning rivojlanishi o'zaro chambarchas bog’liq. Fizik 
kashfiyotlar texnikada fizik qonuniyatlar zamirida ko'riladi.
Masalan: 
1) Elektromagnit to'lqinlarni tarqatish va qayd qlish radiotexnikada hayot 
bag’ishladi.
2) neytronlar va ular ta'sirida og’ir yadrolar bo'linishning ixtiro qilishida yadroviy 
energetika asos soldi.
Hozirgi vaqtdagi yadroviy tadqiqotlarni zamonaviy texnik taraqqiyotini o'zida 
mujassamlashtirgan qurilmalarsiz (yadroviy reaktor, sinxrofazotron yarim 
o'tkazgichli mikrosxemalar, komp’yuterlar) tasavvur qilib bo'lmaydi. Hozirgi 
zamon energetikasi, radiotexnika, elektrotexnika, avtomatika va boshqa har bir 
texnikaviy sohani zamonaviy komp’yuterlashgan sohani fizikasiz tasavvur etish 
qiyin. Fizika va texnika yutuqlari atom energiyasidan tinchlik maqsadlarida 
foydalanish, xalq xo'jaligining ishlab chiqarish sohalarini avtomatlashtirish, 
qudratli harbiy texnika bazasini yaratish imkoniyatlarini berdi. Demak, fan texnika 
taraqqiyoti bilan baravar qadam tashlaydigan har bir muxandis fizikasining asosiy 
qonuniyatlariga oid bilimlarni egalashi shart.
Fizika nurining umumiy tuzilishi. Birliklar tizimi. SI birliklar tizimida asosiy 
fizik kattaliklarning birliklari. Fizika kursini umumiy tuzilishi quyidagicha: 
1.Mexanika.
2.Molekulyar fizika va termodinamika.
3.Elekt va magnetizm.
4.Tebranishlar va to'lqinlar.
5.Optika.
6.Atom va yadro fizikasi elementlari.
Fizika qoidasi yoki jismning o'lchash hamda hisoblash mumkin bo'lgan 
xarakteristikasi fizik kattalik deyiladi. Fizik kattaliklarni o'lchash deganda, shu 

---

kattalik bilan bir xil bo'lgan va bir birlik qilib olingan fizik kattalik bilan 
taqqoslash tushuniladi. Fizik kattaliklarning ba'zilari to’g’ridan - to'g’ri o'lchansa, 
ba'zilarini ularning o'zaro analitik bog’lanish ifodasini hisoblab topiladi. Fizik 
kattaliklarni o'lchash uchun birliklar sistemasi tuziladi. Birliklar sistemasini tuzish 
uchun esa bir – biriga bog’liq bo'lmagan bir necha fizik kattaliklarni va ularning 
birliklarini asosiy kattaliklar bilan qonuniy bog’lanish ifodasidan hosil qilinadi. 
Bunday kattaliklar hosilaviy birliklar deyiladi. Asosiy birliklarning to'plami 
birliklar sistemasi deyiladi. 1960 yildan boshlab Yer yuzasidagi barcha 
mamlakatlar o'rtasida o'zaro kelishib olingan xalqaro birliklar sistemasi "SI" qabul 
qilingan. XX - asr aloqa tarmoqlarning keskin rivojlanish asri bo’lib hisoblanadi. 
Bu davrda axborot komunikasion texnologiyalar davri bo’lib qoladi. Axborotlarni 
uzatish bu elektromagnit to’lqinlarning tarqalish tezligi bilan amalga oshadi.
Axborotlarni uzatish va qabul qilish quyidagi yo’llar bilan amalga oshadi.
1. Radio va televidiniya aloqalari tizimi.
2. Internet tizimi.
3. Uyali telefonlar tizimi.
4. Elektron pochta tizimi.
Bu tizimlarni ishlashida elelktromagnit to’qinlarning manba tomonidan 
tarqatilishi va ularni yer su’niy yo’ldoshlaridan qabul qilishi, uni kuchaytirib zarur 
bo’lgan yo’nalish orqali axborot qabul qiluvchilarga yetkazishdan iborat bo’ladi. 
1904 yilda O’zbekistonda ishga tushirilgan telefon tarmog’iga 1500 dan ortiq 
telefon raqami mavjud, shaharlar aro 25000 dan ortiq kanal mavjud. Uyali aloqa 
vositasida esa MTS, Beeline, Coscom, Ucell, Uzmobile, Perfectum mobile kabi 
aloqalar vositasi xizmat qiladi. Internet tarmog’i orqali ishlaydigan aloqalar 
vositasida esa quyidagilar mavjud.
1.www.rambler.ru
2. www.mail.ru  
3. www.yandex.ru  
4. www.yahoo.com  
5. www.mail.uz  
6. www.info.uz  
7. www.google.ru 
8. www.ziyo.uz.net  
9. www.ioffe.ru 
10. www.info.com  
Internet provayderlari: Uzmacom, Buzton, Uznet va boshqalar mavjud. 
Sanoq tizimi. Moddiy nuqta kinematikasi. Moddiy nuqta va uning 
koordinatalari. Yuqorida qayd qilib o’tilganidek, mexanika harakat jism
joylashuvining boshqa jismlarga nisbatan o’zgarishini ko’rsatadi. Demak, uning 
holati qaysi jismga nisbatan o’rganilayotgan bo’lsa, shu jism go’yoki sanoqning 
boshiga aylanadi. Poyezd harakati vokzalga, futbol harakati futbolchiga nisbatan 
joylashuvining o’zgarishiga qarab aniqlanadi. Mexanik harakatni to’la tavsiflash 
uchun esa uning makon va zamondagi holatini to’la ko’rsata oladigan sanoq 
sistemasini kiritish zarur Fizika sohalari, odatda, o‘z ichiga harakatni, 
suyuqliklarni, issiqlikni, tovush, yorug‘lik, elektr va magnetizmni olgan klassik 

---

fizikaga va tarkibida nisbiylik nazariyasi, atom tuzilmalari, kvant nazariyasi, 
kondensirlangan muhitlar, yadro fizikasi, elementar zarrachalar, kosmologiya va 
astrofizika bo‘lgan zamonaviy fizikaga bo‘linadi. Biz bu hamma mavzularni 
mexanikaviy harakatdan boshlab to fundamental zarralar va kosmos bilan bog‘liq 
eng so‘nggi natijalargacha ushbu kitobda ko‘rib chiqamiz. Eng avvalo, biz fizikani 
“fan” umumiy nomi ostida va amaliy fan sifatida ko‘rib chiqamiz.