Fanni o‘qitish va maqsadlari. O‘lchash, Baholash Reja

Fanning tabiati 
Har qanday fanning, shu jumladan, fizikaning asosiy maqsadi, bizning sezgi 
organlarimiz qayd qiladigan murakkab jarayonlarni tizimga keltirish, ya’ni biz 
“atrofimizni o‘rab turgan olam” deb ataladigan narsani tartiblashtirish sifatida 
qaraladi. Ko‘pchilik ilmiy bilishni dalillar to‘planishining va nazariyani “fikrlab 
chiqishning” mexanikaviy jarayoni ko‘rinishida tasavvur qiladi. Biroq haqiqatda 
bunday emas. Ilmiy bilish ijodiy jarayon bo‘lib, u ko‘pincha inson faoliyatining 
an’anaviy ijodiy deb hisobladigan boshqa ko‘rinishlarini eslatadi. 
Buni tasdiqlaydigan bir necha misollarni keltiramiz. Fanning muhim ajralmas 
belgilaridan biri – hodisani kuzatish hisoblanadi. Biroq har qanday kuzatish 
tasavvurning mavjudligini talab qiladi, chunki olim kuzatayotganlarining 
hammasini ham bayoniga kirita olmaydi. Shuning uchun kuzatuvlardan qay biri 
haqiqatdan ham muhimligini hal qilishga to‘g‘ri keladi. 
Masalan, ikki buyuk mutafakkir Arastu (eramizgacha 384-322-yy.,1-1-rasm) va 
Galiley (1564-1642-yy., 2-18-rasm)ning gorizontal sirt bo‘ylab harakatni qanday 
talqin qilganlarini qarab chiqamiz. Arastu yerda (yoki stol sirtida) turgan jism, 
dastlabki turtkini olganidan keyin doimo sekinlashishi va to‘xtashini kuzatdi. Bu 
yerdan Arastu jismning tabiiy holati tinchlikdagi holati deb taxmin qildi. Galiley 
1600-yillarning boshlarida Arastuning gorizontal harakatni o‘rganish bo‘yicha 
tajribalarini takrorlab, mohiyati bo‘yicha, qarshiliksiz harakatning ideallashtirilgan 
holatiga murojaat qildi. Aslida Galiley, agar ishqalanishni bartaraf etish mumkin 
bo‘lsa, dastlabki turtkini olgan jism noaniq uzoq vaqt mobaynida to‘xtovsiz 
harakatini davom ettirishini fikran tasavvur qildi. Galiley jismlarning harakat holati 
xuddi tinchlikdagi holati kabi tabiiy holat ekanligi haqida xulosa qildi. U xuddi 
1– rasm. Rafaelning 1510-yillar atrofida chizilgan “Afina 
maktabining yaralishi” suratida Arastu markazdagi (ko‘k 
rangli kiyimdagi) figura bo‘lib, zinaning yuqori qismida 
(uning yonidagi figura – Platon (Aflotun) turibdi. Bundan 
tashqari, san’atning buyuk shoh (noyob, nodir) asari 
hisoblangan. Bu suratda Evklid, Ptolemey, Pifagor, Suqrot 

---

o‘sha “dalil”larning o‘zida yangi narsani ko‘ra oldi, aynan shuning uchun ham 
Galileyni harakat haqidagi zamonaviy tasavvurlarning asoschisi deb hisoblash 
qabul qilingan (2, 3 va 4- boblar). Ko‘rinib turibdiki, bunday “ko‘rish” tajribani, 
ishqalanishni haqiqatda olib tashlamasdan, sinchiklab o‘ylash natijasidagina 
yuzaga kelishi mumkin. 
Nazariya hech qachon bevosita kuzatuvlarning o‘zidan kelib chiqmaydi, aksincha, 
ularni inson ongi orqali tajribalardan olingan dalillarni tushuntirish uchun 
yaratiladi. Masalan, atomik nazariyaga ko‘ra modda atomlardan tuzilganligi 
haqidagi xulosani olimlar biror kishi atomni real (haqiqatda) ko‘rgani uchungina 
aytmaydilar. Bu tasavvur insonning ijodiy tafakkuri orqali yaratilgan. Xuddi 
shunday tarzda, maxsus nisbiylik nazariyasi, yorug‘likning elekromagnit tabiati va 
Nyutonning butun olam tortishish qonuni kabi fundamental nazariyalar yuzaga 
kelgan. 
Buyuk ilmiy nazariyalarni adabiyot yoki san’atdagi buyuk ijod namunalari bilan 
tenglashtirish mumkin. Biroq, ilm ijodiy faoliyatning boshqa turlaridan sezilarli 
darajada farq qiladi, asosiy farq shundaki, fan o‘zining nazariyalari va 
tushunchalarini tekshirishni talab qiladi: uning bashoratlari eksperiment (tajriba)da 
tasdiqlanishi kerak. Darhaqiqat, eksperiment (tajriba)ning sinchiklab qo‘yilishi 
fizikaning muhim qismlaridan biridir. 
Biroq ilmiy nazariyani eksperiment (tajriba)da “isbotlash” mumkin, deb hisoblash 
ham to‘g‘ri emas. Bu, eng avvalo, shuning uchunki, biz ideal o‘lchov 
instrumentlari (yoki asboblari)ga ega emasmiz, ya’ni absolyut to‘liq o‘lchash 
umuman mumkin emas. Bundan tashqari, nazariyani barcha bilishi mumkin 
konkret (aniq) sharoitlarda tekshirish mumkin emas. Demak, uni absolyut aniq 
tekshirish mumkin emas. Haqiqatda nazariyalarning o‘zi, umuman olganda, 
mukammal emas – nazariya har bir olingan alohida holatdagi u tekshirilayotgan 
kuzatuv natijalari bilan kamdan-kam hollarda aniq (eksperiment (tajriba) 
xatoliklari chegarasida) mos keladi. Fan tarixi shunga guvohlik beradiki, yaratilgan 
nazariyalar o‘z muddatini o‘tab bo‘lib, arxivga topshiriladi, ularning o‘rniga doimo 
yangi nazariyalar keladi. Zamonaviy fan falsafasining diqqat markazida turgan 
ilmiy nazariyalarning almashinuvi jarayonlarini biz bu yerda faqat juda qisqa qilib 
muhokama qilishimiz mumkin. 
Ba’zi holatlarda yangi nazariya olimlar tomonidan uning bashoratlari eksperiment 
(tajriba) bilan avvalgi nazariyaga qaraganda miqdoran mosroq kelganligi 
uchungina qabul qilinadi. Biroq ko‘plab holatlarda yangi nazariya avvalgi 
nazariyaga qaraganda hodisalarning nisbatan kengroq qismini tushuntirib bera 
olgani uchun tan olinadi. Masalan, Kopernik tomonidan tuzilgan markazida 
Quyosh bo‘lgan Koinot nazariyasi osmon jismlarining harakatini Ptolemey 
tomonidan markazida Yer bo‘lgan koinot haqidagi avvalroq yaratilgan nazariyaga 
qaraganda aniqroq tavsiflay olmagan. Biroq Kopernikning nazariyasi (1-2b rasm) 
Ptolemeyning nazariyasidan (1-2a rasm) farqli ravishda ba’zi muhim natijalarga 
ega edi: jumladan, uning yordamida Quyosh tizimi planetalari (sayyoralari)ning 
joylashish tartibini va ulargacha bo‘lgan masofani aniqlash; shuningdek, Venera 
uchun Oy fazalariga o‘xshash fazalarni aytib bera olish mumkin bo‘ldi. Nisbatan 
hodisalarning ko‘plab miqdorini birlashtiradigan va tushuntirib bera oladigan 

---

soddaroq va mazmunliroq nazariya olim uchun doimo foydali va maftunkordir. 
Aynan shu aspekt (jabha), shuningdek, eksperiment (tajriba) bilan miqdoran mos 
kelish u yoki bu nazariyani qibul qilishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
Istalgan nazariyada u miqdoriy ma’lumotlarni qanchalik aniq olishga imkon berishi 
juda muhim hisoblanadi, shu nuqtai nazardan yangi nazariya ko‘pincha 
avvalgisidan unchalik farq qilmaydigandek tasavvur qilinadi. Masalan, 
Eynshteynning maxsus nisbiylik nazariyasi deyarli barcha oddiy vaziyatlar uchun 
Galiley va Nyutonning avvalgi nazariyalaridan deyarli farq qilmaydigan 
bashoratlarni beradi, biroq u yoruhlik tezligiga yaqin juda katta tezliklardagi 
chegaraviy holatlarda nisbatan aniq natijalarga olib keladi. Shu nuqtai nazardan 
nisbiylik nazariyasini eski nazariyaning faqatgina kichkinagina aniqlashtirish kabi 
qarab chiqish mumkin. Biroq miqdoriy bashorat (avvaldan aytish) – nazariyaning 
yagona muhim natijasi emas. U bizning fizikaviy olamni tushunishimizni 
o‘zgartirishi ham mumkin. Masalan, Eynshteynning nisbiylik nazariyasi ta’siri 
ostida bizning fazo va vaqt haqidagi tasavvurlarimiz sezilarli darajada o‘zgardi, 
buning ustiga biz massa va energiya tushunchalarining birgalikdaligini (mashhur E 
= mc2 munosabat asosida) tushundik. Shunday qilib, nisbiylik nazariyasi fizikaviy 
olamning tabiatiga qarashlarimizni keskin o‘zgartirdi. 
1-2. Fizika va uning fanning boshqa sohalari bilan bog‘liqligi 
Uzoq vaqt davomida fan tabiiy falsafa sifatida mashhur bo‘lgan u yoki bu 
darajadagi yagona yaxlitlik bo‘lgan. Faqat bir yoki ikki asr keyingina fizika va 
kimyo orasini farqladilar va hatto hayot haqidagi fanlar ham muhim bo‘la boshladi. 
Aslini olganda, san’at va aniq fanlar orasidagi, hozir biz ko‘rayotgan aniq farq, 
faqatgina bir necha asrdan berigina mavjud. Unda, xuddi boshqa sohalarning 
rivojlanishi fizikaga ta’sir ko‘rsatgani kabi, fizikaning rivojlanishi boshqa 
sohalarga ta’sir qilganining hech qanday hayratlanarli joyi yo‘q. Masalan, 
Uyg‘onish davrining buyuk rassomi, tadqiqotchi va muhandisi Leonardo da 
1.2–rasm. (a)Ptolemeyning Koinotning geotsentrik ko‘rinishi. Shuni 
ta’kidlaymizki, markazda antik (qadimiy) to‘rtta element: Yer, suv, 
havo (Yer atrofidagi bulutlar) va olov, atrofidagi aylana bo‘ylab Oy, 
Merkuriy, Venera, Quyosh, Mars, Yupiter, Saturn, qo‘zg‘almas 
yulduzlar va burj diski joylashgan. (b) Kapernikning dastlabki 
tasavvuri – Koinotda markazida Quyosh bo‘lgan geliotsentrik 
ko‘rinishi (5- bobga qarang). 

---

Vinchining yon daftarchalari (1-3 rasm) tuzilmaning ichida ta’sir qiluvchi 
kuchlarga birinchi havolalar berilgan bo‘lib, bu mavzuni biz hozir fizikaga taalluqli 
deb hisoblaymiz, biroq o‘shanda bu, xuddi hozirgidagi kabi, arxitektura va 
qurilishga ko‘proq oid edi. 
Elektr bo‘yicha dastlabki, elektr batareyasini va elektr tokini kashf qilishga olib 
kelgan ishlar 18-asrning fiziologi Luidji Galvani (1737-1798) tomonidan 
bajarilgan edi. U qurbaqa oyog‘ining elektr uchquniga javoban silkinishini, 
keyinchalik esa turli xildagi metallar bilan kontaktda muskullarning silkinishini 
sezdi (18-bob). Avvaliga bu fenomen “hayvonot elektri” nomi bilan mashhur edi, 
keyinchalik ayon bo‘ldiki, elektr toki hayvonot bo‘lmaganda ham mavjud bo‘lar 
ekan. 
Fizikadan ko‘plab sohalarda foydalaniladi. Masalan, zoolog fizikadan cho‘l itlari 
va boshqa hayvonlar qanday qilib yer ostida yashashlari va bo‘g‘ilib 
qolmasliklarini tushuntirishda foydalanishi mumkin. Fizioterapevt-vrach esa, inson 
tanasining ichidagi og‘irlik markazining prinsiplarini yaxshi bilsa, ishi samaraliroq 
bo‘ladi. Optikaviy va elektron uskunalarning ishlash prinsipini bilish turli sohalar 
uchun foydalidir. 
Hayotni va arxitekturani o‘rganadigan olimlar inson tanasidagi issiqlikning 
oqibatida qulaylik yoki noqulaylik bo‘ladigan, ortishi yoki yo‘qotilishi tabiatini 
o‘rganishga qiziqadilar. Arxitektorlar esa, isitish tizimlaridagi quvurlarning 
o‘lchamlarini yoki ushbu konstruksiyada mavjud kuchlarni, ular barqarorligicha 
qoladimi, yo‘qmi, (1-4 rasm). Hisoblashlariga to‘g‘ri keladi. Ular fizikaning 
prinsiplarini real loyihani yaratishlari hamda qurilish maslahatchilari va boshqa 
1.4 – rasm. (a) Rimda Tibr daryosi ustida 2000 yil avval qurilgan ko‘prik hozir 
ham turibdi. (b) Missisipi daryosi orqali o‘tgan avtostradagi atigi 40 yil avval 
qurilgan ko‘prikning qulashi. 
1.3 – rasm. Leonardo 
da Vinchi (1452–
1519) ning 
strukturalarida 
(tuzilmalarida) 
kuchlarning tadqiq 
qilinishi. 

---

mutaxassislar bilan natijali muzokaralar olib borishlari uchun bilishlari kerak. 
Estetika va psixologiya (ruhshunoslik) nuqtai nazaridan, arxitektorlar 
konstruksiyada mavjud kuchlarni, masalan, hatto faqat illyuzor bo‘lsa ham 
nobarqarorlikni bilishlari kerak, u ushbu konstruksiyada yashaydigan va 
ishlaydiganlarga noqulaylik tug‘dirmasligi kerak. 
Fizikaning boshqa sohalarga munosabatini (bog‘liqligini) beradigan usullarning 
ro‘yxati juda katta. Navbatdagi boblarda biz ko‘plab bunday qo‘llanishlarni 
muhokama qilamiz, chunki biz fizikaning asoslarini tushuntirishni asosiy maqsad 
qilib olganmiz.