Ғаниев Достон Абдисаттор ўғли

Институционал йўналиш. Мазкур йўналиш намояндалари сиёсат, мафкура, ҳуқуқ ва психологияни меҳнатга жорий қилиш ва ишга туширишининг иқтисодий шарт-шароитлари ва қонунларига нисбатан ҳал қилувчи омиллар деб қарайдилар. Бу муаллифлар макроиқтисодий таҳлилдан четлашадилар, меҳнат бозори табиатининг айрим тармоқларини, профессионал ва демографик гуруҳлар динамикасининг хусусиятлари билан изоҳлашга уринадилар. Хусусан, Адам, Шредер, Лейн янги классикларнинг қарашларини рад этиб, иш билан тўлиқ бандликни меҳнат қилишни хоҳлайдиган ҳар қандай киши иш топиши, шу жумладан, тўлиқ иш кунига иш топиши мумкин бўлган ҳолат деб таърифлайдилар.
Адам, ўз навбатида социализмдаги «ортиқ даражада иш билан бандлик» ёки «яширин ишсизлик» оқибатидаги талафотларни Ғарб мамлакатларидаги ишсизлик оқибатидаги талафотлар билан таққослаб, «ҳаддан ортиқ иш билан бандлик» деган хулосага келади. Маънавий ва руҳий жиҳатдан оғир юк ҳисобланадиган ишсизлик иқтисодий жиҳатдан қандай юк эканлигини гапирмаса ҳам бўлади, у жамиятга иш билан тўлиқ бандликни тиклаш ва сақлашдан ҳам қимматроққа тушади.
Флексибиллаш концепциялари ахборотлаштириш ва компьютерлаштириш билан боғлиқ технология, техника, ишлаб чиқаришдаги туб ўзгаришлар давридаги бошқарув инновацияси сифатида юзага келган. Ушбу концепциялар меҳнатни ташкил этиш шакллари хилма-хиллигининг доимий ошиб бориши, иш вақти мослашувчан жадваллари ва ишга ёллашнинг янги тизимлари (вақтинчалик ўзганинг ўрнида ишлаш, бир қанча функцияни бажариш) ёйилишини назарда тутади.
Мослашувчан тарзда иш билан банд этиш сиёсатининг табиати кўп жиҳатдан унинг қўшимча ишчи кучининг мунтазам равишда жалб этишга зўр бериш ёки асосан, меҳнат жамоаси доимий ўзагининг касбий ҳаракатчанлигини ривожлантиришга қарши қаратилиши билан белгиланади. Биринчи ҳолда гап иш билан банд этишни экстернлаш (яъни миқдорий мослашувчанлик), иккинчи ҳолда эса интернлаш (яъни функционал мослашувчанлик) тўғрисида боришини ифодалайди.
Шундай қилиб, ишсизликни ялпи талаб етишмаслиги натижасида ноилождан рўй берадиган ҳодиса деб тасаввур қилиш (Кейнс) ва меҳнат таклифининг иш ҳақи даражасига боғлиқлиги, иш ҳақи оширилмаслиги инфляцияни пасайтириши ҳамда ишлаб чиқариш шароити ва иш билан бандликка ижобий таъсир этиши тўғрисидаги тасаввурдан иборат икки қарама-қарши тенденция иш билан бандлик назариясида ҳамон мавжудлигини кўрсатади. Аҳолининг иш билан бандлиги бўйича баъзи концепцияларнинг қисқача шарҳи иш билан бандлик муносабатларини тартибга солиш борасида тўпланган тажрибаларни Ўзбекистонда қўллаш мумкинлиги тўғрисида тасаввурлар уйғотиши мумкин.
Шунингдек аҳолининг эҳтиёжманд қатламларини бандлигини таъминлашнинг яна бир кўриниши сифатида ижтимоий тадбиркорликни ривожлантириш зарур. Бу борада хорижий тажриба талайгина. Ижтимоий тадбиркорликни ривожлантириш соҳасида давлатлар орасида, Бирлашган Қироллик ва Aмерикa қўшма Штатлари фаол ҳисобланиб, ижтимоий тадбиркорликка қонуний тус берилган. Бундан ташқари Италия (тарихан кучли кооперация ҳаракати туфайли), Словения, Скандинавия мамлакатлари, Корея Республикаси, Малайзия, Ҳиндистон, Bangladesh ва айрим Африка мамлакатлари ҳам юқори кўрсаткичларни намоён этади⁴⁶.
2016 ва 2019-йилларда Thomson Reuters фонди 45 мамлакатдан ижтимоий тадбиркорлик соҳасида 900 га яқин экспертларнинг энг йирик иқтисодиётга эга бўлган сўровларини ўтказди. Респондентларга тадқиқотчилар, ижтимоий тадбиркорлар, инвесторлар, мансабдор шахслар ва бошқа ваколатли шахслар киритилди. Сўров натижаси ижтимоий тадбиркорлар учун энг яхши шароитларга эга мамлакатлар рейтинги эълон қилинди. 2019-йилда биринчи ўнталикка: Канада, Австралия, Франция, Белгия, Сингапур, Дания, Нидерландия, Финляндия, Индонезия ва Чили киритилди⁴⁷.
Ашока фонди каби ташкилотлар: жамият учун инновациялар, Сколл фонди, Омидяр тармоғи, ижтимоий тадбиркорлик учун Шваб фонди, Канада ижтимоий тадбиркорлик фонди, янги фойда корпорацияси ва янкıланан яшил, фаолияти сезиларли даражада жамиятни ўзгартирадиган одамлар учун бутун дунё бўйлаб қидириш билан шуғулланади, аммо ҳали етарли маблағга эга эмас⁴⁸.
Американинг "Ашока "компаниясининг"дунёни ўзгартириш" (инглизча Change the world) дастури интернетдан фойдаланиб, бир турдаги рақобатни ташкил қилади, бу эса долзарб муаммоларни ҳал қилувчи жамоаларга олиб келади. Шимолий Америкада, ташкилотлар машҳур шахсларни қўллаб-қувватлаш мойил, ва Осиё ва Европада, ташкилотлар билан ижтимоий тадбиркорлар ўзаро ҳақида шахслар, ва ижтимоий ҳаракатлар кўпроқ эътибор қаратилади. Россияда "Наше будущее" жамғармаси доимий равишда ижтимоий тадбиркорларни қидириш ва қўллаб-қувватлаш билан шуғулланади⁴⁹.
Ёшларни ижтимоий муаммоларни ечишга жалб этишга мисол қилиб ёш австралияликлар учун Жамғарманинг Австралия дастури (узб. Ёш Австралия учун Foundation) ёш ижтимоий кашшофлар, жамиятда ёшларнинг ташаббусларига инвестиция киритиш орқали ижобий ўзгаришлар содир қилганлар⁵⁰.
Ижтимоий тадбиркорлик тушунчасининг танқидчилари унинг номувофиқлигига ишора қилиб, капитализмнинг алтруистик шаклларининг мавжудлиги имкониятини саволга тутадилар. Шундай қилиб, ижтимоий тадбиркорлик "зарур бўлса-да, кам" деб аталади: тадқиқот кундалик ҳаёт ҳақиқатларини, ижтимоий ва тадбиркорлик фаолиятининг ахлоқий ва сиёсий муаммоларини етарлича акс еттира олмайди; методологик муносабатлар танқид қилинади (социологик атомизм ва эссентиализм), унда ижтимоий тадбиркорлик ҳақидаги, хусусан, унинг ижтимоий ўзгаришдаги ўрни ҳақидаги ғоялар асосланади. Шу билан бирга, танқидчилар ижтимоий тадбиркорликка, масалан, эмансипация ва ижтимоий креативликка бўлган эҳтиёжни инкор этмайди⁵¹.
Ёшларнинг лойиҳалари қўллаб-қувватлаш билан бирга уларнинг ижтимоий фаоллигини ошириш ҳам муҳим саналади. Шунга кўра, лойиҳалар пайдо бўлади, улар ўсади, баъзилари йирик корхоналарга айланади. Шу билан бирга, ўтган йилда турли лойиҳалар ўртасидаги ҳамкорликка нисбатан сезиларли ўсиш кузатилди, улар бошқа нарсалар қатори кенг маънода ижтимоий ташаббуслар билан боғлиқ тармоқ ва ташкилотларни ҳам ўз ичига олади. Мисол тариқасида 2013-йилги Global ижтимоий бизнес саммити, Yunus ва ёшлар (Yunus and Youth.)доирасида яратилган халқаро лойиҳа номини келтирсам. Бу саммит иштирокчилари асос солган тармоқ. Портлаш-жадал , мураббийлик қўллаб-қувватлаш глобал ижтимоий тармоғи билан бутун дунё бўйлаб ёш ижтимоий тадбиркорлар билан алоқа ўрнатилади. Бу тармоқнинг асосчиларидан бири-Muhammad Yunus. Европа ва Америкада бошлаб, лойиҳа Австралия ва Afrika кўчиб. Бугунги кунда Сиднейда, Марокашда лойиҳанинг ваколатхоналари мавжуд ва Осиёда ишлаш учун жиддий режалар мавжуд. Ва бу ижтимоий тадбиркорларга Internet орқали ёрдам олиш имконини берувчи турли онлайн платформаларнинг мавжудлиги билан аҳамиятлидир. Бу новдаларнинг барчаси ўзаро қандай алоқада бўлишини, бу ниҳоллар қандай қилиб тўлақонли макон яратишини, турмушни қўллаб-қувватлашини кўриш жуда қизиқ⁵².