Фанидан м а ъ р у з а л а р м а т н и

26-мисол. Рецептурага асосан 400 кг қуруқ модда миқдори 13% бўлган данаги олинган ўрикқа 582,5 кг канд қўшиб мураббо пиширилиши керак. Сиропда сақланган 1т ўрикдан мураббо пишириш учун унга қанча канд қўшилади, агар ўрик қуруқ модда миқдори 30%, ишлатилган сироп массаси 520 кг, қуруқ модда миқдори эса 31%.
Аввал 1т ўрикка рецепт бўйича қанча қанд сарфланишини ҳисоблай-миз
кг

(17) формулага берилган сонларни қўйиб топамиз

кг

Амалда мураббо, джем ва повидло тайёрлашда баъзан маълум миқдор-даги мевадан махсулот тайёрлаш учун керак бўладиган қанд миқдорини ҳи-соблаб топиш талаб қилинади, агар мевадаги канд миқдори ва қуруқ модда-лар миқдори маълум бўлса.

Фараз қиламиз А кг мева (пюре) бор, унга С кг канд қўшиб пишириб Р кг тайёр махсулот олинади. Меванинг кимёвий таркибига: қанд С%, намлик W%, бошқа ноканд компонентлар На % киради. Тайёр махсулотда Р % кант, Wр сув, Нр % ноқанд компонентлар киради. Бу ҳолда мева кимёвий таркиби
С+Wа+На=100%, тайер махсулотники эса р+Wр+Нр=100%
А кг мевадаги қанд миқдори кг бўлади,
Ноқандлар миқдори кг бўлади

Қуруқ моддалар умумий миқдори Р₁ кг тайёр махсулотда, қуруқ модданинг қанддаги миқдорини 100% ҳисоблаб

Агар махсулот тайёрлигини унинг таркибидаги қуруқ модда миқдори билан аниқланса р¹ ,%, у ҳолда қуйидаги нисбатдан

Тайёр махсулот миқдори

(18)

Бу формула олтита катталикни бирлаштиради. Уларнинг бештаси бе-рилган, олтинчиси эса топилиши керак. Мевада қуруқ моддаларнинг умумий миқдори %-да маълум бўлганда (Ра=с+На), тайёр махсулот қуруқ моддасининг маълум фойизи берилган деб олинади. Кейинги босқичда хомашё миқдори А ёки тайёр махсулот миқдори Р берилади. Шундай қилиб қуйидаги катталиклар маълум: р¹, с, На ва А ёки р¹, с, На ва Р. (18) формула Р ва с ёки А ва с орасидаги боғланишни беради.

Мураббога қуйидаги қанд миқдори с –ни бериб махсулот чиқиши Р-ни топиш мумкин ва аксинча.
Аммо қанд миқдорига қараб махсулот сифати ҳар хил бўлади. Фараз қилайлик 15% қуруқ моддали 100 кг мева бор, уни 12% -и қандлар, 3% -и ноқандлар, 68% қуруқ моддали мураббо тайёрлаш талаб қилинади.
Берилганларни (18) формулага қўйиб, қуйидагини топамиз:

Бу формула Р ва С-ни боғлайди. Масалан С=53 кг бўлса, у ҳолда р=100 кг, агар С=189 кг бўлса Р=300 кг бўлади. Бу икки партия мураббо 100 кг мевадан олинган ва бир хил қуруқ модда миқдорига эга: р¹=68%. Биринчи партия мураббо маззаси иккинчига қараганда нордонроқ бўлади. Шунинг учун амалий тажриба ва илмий тадқиқотлар асосида ҳар бир мева учун ўз рецепти тузилган.

Мева миқдори ва тайёр мураббо миқдори орасидаги боғлиқлик маълум сон билан ифодаланади.
(19)

Биринчи вариантда

Иккинчи вариантда .

Бошқа шартлар ҳам қўйиш мумкин, масалан ноқанд моддаларнинг хомашёдаги ва тайёр махсулотдаги миқдори тенг бўлиши.

Хомашёдаги ноқанд моддалар ( кг) ва тайёр махсулотдаги ноқанд моддалар миқдори тенг бўлгани учун


бундан

Шундай қилиб к коэффициенти А ва Р ёки На ва Нр катта-ликларни ўзаро боғлайди. Буни ҳисобга олиб ва Р –ни ўрнига уни қийматини (19) формуладан қўйиш (18) формулани қуйидаги кўринишда ёзиш мумкин:
(20) бу формуладан
(21)
ё ки (22)

Одатда ҳисоб-китоб 100 кг хом ашё ёки 100 кг тайёр махсулот учун ба-жарилади. I ҳолда А=100, р=А/ к ва (22) ифода қуйидаги кўринишни олади

(23)
I ҳолда Р = 100 ва А = РК = 100 К, с бўлса қуйидагига тенг


(24)
Шундай қилиб масъалани енгиллаштирувчи бир неча формула олдик. Ҳаммасини бир жойга жамласак:
Олинган хомашё миқдори (мева, пюре ва ҳоказо) . . . . . . . . . А, кг
Тайёр махсулот миқдори . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Р, кг
Қўшилган қанд миқдори . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . С, кг
Хомашёдаги қандлар миқдори . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . с ,%
Тайёр махсулотда қупуқ модда миқдори . . . . . . . . . . . . . . . . . р¹,%
Тайёр махсулотда қандлар миқдори . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . р, %
Хом ашёда ноқандлар миқдори . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Н_а,% Хом ашёда қуруқ моддалар миқдори . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . р_а, % Тайёр махсулотда ноқандлар миқдори . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Н_р,% Хом ашёда намлик миқдори . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . w_а,% Тайёр махсулотда намлик миқдори . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . w_р,%
Қуйидаги нисбат
тенг
Юқоридаги катталиклар қуйидаги тенгламалар билан боғланади:
1.

2.
3.
4.
5. А = 100 к; р = 100; с = р¹ - р_а ;
6. w_а = 100 – с – Н_а = 100 – р_а;

7. 
   w_р = 100 – р – Н_р = 100 – р₁;