Fani bo’yicha O’quv-uslubiy majmua

Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblashning tartibi, usullari va hisobi.

«Nomoddiy aktivlar» nomli 7-son buxgalteriya hisobining milliy standartida amortizatsiyaning quyidagi usullarini qo‘llash tavsiya etiladi;

1. 
   To‘g‘ri chiziqli usul (Straight-line method), bu usulda aktivdan foydalanishning butun davri mobaynida eskirishning doimiy summalarini hisoblab, yozishdan iborat bo‘ladi. Bu ob’ektning amortizatsiyalanadigan qiymati xizmat qilish muddatlari mobaynida teng ulushlarda hisobdan chiqarib boriladi. Demak, bu usulda nomoddiy aktivlarning har yildagi amortizatsiya summalari bir xil ko‘rinishda bo‘ladi, qoplanayotgan amortizatsiya bir xil sur’atda ortadi, natijada ob’ektning ichki qiymati bir xil darajada kamayib boradi. SHunga muvofiq, to‘g‘ri chiziq usulida amortizatsiya ajratmalarini hisob-kitob qilish quyidagi formula asosida amalga oshiriladi:
   

bu erda:
As-amortizatsiya summasi;

Dq-dastlabki qiymati; Tq-tugatilish qiymati;
As =
Dq - Tq
eki HM
(TF - TH );
TF-tugatishdan olingan foyda;
TH-tugatilish bo‘yicha xarajatlar; HM-xizmat qilish muddati.
Masalan, mahsulotlar belgisiga bo‘lgan guvohnomaning dast-labki qiymati 500000 so‘m, undan foydalanish muddati 10 yil. Bu muddat ichida guvohnomaga har yili bir xil me’yorda amortizatsiya hisoblanadi.
Ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, birinchidan, guvohnoma uchun 10 yil davomida amortizatsiya ajratmasi bir xil tartibda hisoblangan, ikkinchidan, qoplanayotgan amortizatsiya summasi ham bir darajada ortib borgan, uchinchidan esa qoldiq qiymati proporsional ravishda kamayib boradi. Ushbu usulda amortizatsiya aktivning xizmat muddatini uzoq davom etishiga bog‘liqligiga asoslanadi va amortizatsiya me’yorlari doimiy hisoblanadi.

2. 
   Bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib taqsimlash (Rroduction method) yoki ishlab chiqarish usuli. Bu usul ob’ektning foydaliligi ishlatishning butun davrida uning jami ishlab chiqarish tegishli o‘lchov birliklari (natura, qiymat va mehnat o‘lchovlari)da baholanishiga asoslangan. Hisob-kitob qilinayotgan amortizatsiya ekspluatatsiya natijasi bo‘lib, unda hisobot vaqtlari hech qanday ahamiyatga ega bo‘lmaydi.
   

Amortizatsiya ajratmalari bilan mahsulot birligi o‘rtasida bog‘liqlik bo‘lib, jamg‘arilayotgan amortizatsiya (accumulated depri-ciation) ortib boradi, aktivning qiymati esa, aksincha, kamayib boradi. Ushbu holda foydalanishning i - yildagi nomoddiy aktiv amortizatsiyasi quyidagi formula bo‘yicha hisoblab chiqiladi:

bunda Dq - nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati; Tq foydalanishning oxirgi n-yildagi tugatish qiymati; Pi - n-yildagi ishlab chiqarish;

P-foydalanishning butun davridagi jami ishlab chiqarish; n - ob’ektning xizmat qilish muddati.
Masalan, sanoat mulk ob’ektlaridan foydalanib (foydalanish uchun huquqiy muhofaza patenti) olingan mahsulotlar birligi shartnoma bo‘yicha kirimga olingan patentning dastlabki qiymatiga nisbatan aniqlanadi.

3.