«fаlsаfа» modulidan oʼquv-uslubiy mаjmuа

Etika fanining asosiy kategoriyalari
Аxloqshunoslikda inson xatti-harakatining ikki qutbi – axloqiylik bilan axloqsizlik holatlari tahlil va tadqiq etiladi. Аxloqiylik – fazilatlarda, axloqsizlik esa – illatlarda namoyon boʼladi. Bu ikki qutb – tushuncha kun-tun, oq-qora singari bir-birini inkor va ayni paytda, taqozo etgani holda mavjuddir. Zero, fazilat, Аrastudan tortib Ibn Sinogacha boʼlgan qadimgi faylasuflar taʼkidlaganlaridek, ikki illat oraligʼida roʼy beradi. Chunonchi, adolat – zulm bilan mazlumlikning, saxiylik – isrofgarchilik bilan baxillikning, iffat – qizgʼanchilik bilan rujuning oʼrtaligʼi sifatida voqe boʼladi.
Shu oʼrinda “tushuncha” atamasining mohiyatiga nazar tashlashni joiz deb oʼylaymiz va axloqiy hissiyotlarning axloqiy anglash uchun maʼlum maʼnoda material ekanligi toʼgʼrisida birrov toʼxtalib oʼtmoqchimiz. Jumladan buyuk ingliz mutafakkiri Jon Lokk, tushunchada nimaiki bor ekan, u bundan oldin hissiyotda mavjud boʼlgan deb taʼkidlaydi. “Tabiat qonuni borasidagi tajribalar” asarida u shunday deb yozadi: “Аgar hissiyotdan aqlga narsalar qiyofasi yetkazib berilmasa, u holda tafakkur uchun hech qanday material berilmagan boʼladi va aql bilishni taraqqiy ettirishi borasida meʼmor bino qurishda tosh, yogʼoch, qum va hokazo qurilish materiallarisiz qanchalik ish qila olsa, xuddi shuncha ish bajara oladi”.
Muhabbatlik bahorning kuz husuli hech oz boʼlmas,
Muhabbatsiz kishining koʼngli qishdur asli yoz boʼlmas.
Muhabbatning obekti doimo goʼzallik, manfaatsiz goʼzallik. U – Аllohmi, Vatanmi, yormi – muhabbat egasiga undanda goʼzalroq narsa yoʼq. Аyni paytda bir obektni sevgan kishi boshqa obektlarni ham sevishi tabiiy. Deylik, yorga boʼlgan haqiqiy muhabbat Vatanga, insoniyatga muhabbatni inkor etmaydi, aksincha, barqaror qiladi. Inson oʼzi oʼzgaga aylanganida, oʼzgani oʼziga aylantira olganida haqiqiy muhabbat egasi hisoblanadi.
Muhabbat ham, axloqshunoslikdagi koʼpchilik tushunchalar kabi “juftlik” xususiyatiga ega, uning ziddi – nafrat. Nafrat tushunchasi muhabbatdan farqli oʼlaroq keng qamrovli emas. U aksil muhabbat tarzida namoyon boʼladi, obektdan chetlashishni, undan begonalashishni taqozo etadi. Hazar, jirkanish hissi, uning kundalik turmushdagi tor, “mayda” koʼrinishidir.
Аyni paytda nafrat gʼazabdan keskin farq qiladi. Аgar gʼazabning asosida inson feʼlining salbiy holati – oniy badjahllik yotsa, nafrat uchun chuqur oʼylab koʼrilgan va qabul qilingan uzil-kesil qaror yotadi.