Falsafa ma’ruzalar matni

3-mavzu. G’oya va mafkura 
 
Reja: 
1. G’oya, uning mohiyati va namoyon bo’lish shakllari. 
2. Mafkura, uning mazmuni, inson va jamiyat hayotidagi o’rni. 
3. Hozirgi dunyoning mafkuraviy manzarasi. 
4. O’zbekistonning mustaqilligi va mafkuraviy jarayonlar. 
 
G’oya, uning namoyon bo’lish shakllari. «G’oya», «G’oyaviy tarbiya», «Mafkura» kabi tushunchalar tez-tez 
ishlatilmoqda. Ularning mazmuni nimadan iborat? Kundalik hayotimizda kuzatilayotgan va ushbu tushunchalarda o’z 
ifodasini topayotgan jarayonlarning mohiyati, o’ziga xosligi nimada? 
Masalaga, falsafiy yondashadigan bo’lsak, bu savollarga javob berish uchun, avvalo, «g’oya» o’zi nima ekanligini 
tushunib olish kerak bo’ladi. Agar e’tibor bersak, har birimiz hayotimizda quyidagi holatga ko’p marta duch kelganmiz. 
Ya’ni muayyan muammo, hal qilinishi zarur bo’lgan masala yuzaga kelganda, fikran uni hal etish, echish yo’lini 
qidiramiz. Ana shu jarayonda paydo bo’lgan xulosa – fikrni «Menda bir g’oya paydo bo’ldi», degan shaklda bayon 
etamiz. Hayotiy tajribamizda ko’p marta kuzatilgan ana shunday holatdan kelib chiqadigan bo’lsak, g’oya bu yaxlit 
fikrdir, deyish mumkin. Ammo, ana shu tajriba, har qanday fikr ham g’oya bo’lolmasligi haqidagi xulosani ham 
chiqarish imkonini beradi. 
Har kuni kimlar bilandir muayyan voqea, hodisa va jarayonlar haqida o’z mulohazalarimizni o’rtoqlashamiz. Bunda aksariyat 
hollarda o’zimizga ma’lum narsalar haqida fikrlashamiz, xolos. Ana shunday holatlardan farqli o’laroq g’oyada yangilik 
mujassamlashgan bo’ladi. Demak, g’oya o’zida yangilikni tashuvchi fikrdir. 
Bu g’oyaga xos bo’lgan xususiyatlarning bir qismi, xolos. G’oya ilmiy fakt, muammo, faraz, nazariya kabi 
voqelikni aks ettirish, ilmiy bilishning o’ziga xos shakllaridan biri ekanligini ham unutmaslik lozim. Ana shu holatga 
nisbatan oladigan bo’lsak, g’oyaning nafaqat voqelikni o’rganish natijasida bo’lgan muayyan bilim sifatida o’zligini 
nomoyon qilishiga, balki unda shu voqelik bundan keyin qay yo’nalishda o’rganilishi zarurligi haqidagi ko’rsatma 
botiniy tarzda mavjudligiga ham ishonch hosil qilish mumkin. 
Shu nuqtai nazardan qaraganda, g’oya ulkan yo’naltiruvchilik rolini o’taydi. Masalan, qadimgi yunonistonlik 
faylasuflarning atomlar haqidagi g’oyasi asrlar davomida ilmiy izlanishlarni uni topishga, xususiyatlarini tadqiq etishga, 
dunyoning tuzilishidagi o’rnini aniqlashga yo’naltirib keldi. Ana shu izlanishlarning natijasi o’laroq o’tgan asrda atom 
kashf qilindi. Bu kashfiyot insoniyatning olam tuzilishi to’g’risidagi tasavvurlarining butunlay o’zgarishiga olib keldi. 
Ammo insoniyat tarixiga nazar tashlaydigan bo’lsak, ilmiylikka da’vogarlik qilgan bo’lsa-da, o’z mohiyatiga ko’ra 
g’ayrilmiy bo’lgan va ilm-fan taraqqiyotida o’ta salbiy iz qoldirgan g’oyalar ham ko’p bo’lganligini ko’rish mumkin. 
Masalan, o’z davrida sobiq ittifoqda kibernetika va genetikani «yolg’on fan»ligini asoslashga qaratilgan g’oyalar 
ustuvor bo’lganligi bu fanlar rivojini bir necha o’n yillarga orqaga surib yubordi. 
Tabiiy-ilmiy g’oyalar haqida fikr yuritar ekanmiz, yana bir holatga diqqatni qaratish lozim bo’ladi. Ular taraqqiyot 
omiliga aylanishi uchun ma’lum bir shart-sharoit bo’lishi kerak. Ya’ni, birinchidan, jamiyatning umumiy bilim darajasi 
yuzaga kelgan yangi bilimni qabul qilishga tayyor bo’lishi va ikkinchidan, uni tekshirib ko’rish, tasdiqlash yoki inkor 
etish imkoniyatiga – qurollar, vositalar, moddiy-moliyaviy resurslarga ega bo’lishi lozim. Aks holda u ma’lum 
madaniy-ma’rifiy hodisa sifatida qolib ketadi. Buyuk bobokolonimiz Abu Rayhon Beruniyning «G’arbiy yarim sharda 
quruqlik bor», degan fikrlari taqdiri ana shunday bo’ldi. Jamiyatning bunday g’oyani qabul qilishga tayyor emasligi 
tufayli o’sha paytda bu g’oya o’zining haqli bahosini topmadi. Oradan bir necha asr o’tgandan so’ng G’arbiy yarim 
sharda quruqlikning borligi haqiqatan tasdiqlandi. Bu quruqlik – materik keyinchalik Amerika nomi bilan yuritila 
boshlandi. Ajoyib shoirimizning «Kolumbda bor alamim manim», degan o’tli misralarida ana shu tarixiy faktga o’ziga 
xos munosabat ifodasini topgan, deyish mumkin. 
G’oyaning yana bir o’ziga xos ko’rinishi bu ijtimoiy g’oyadir. U tabiiy-ilmiy g’oyaga xos bo’lgan yuqoridagi 
xususiyatlar bilan bir qatorda ulkan uyushtiruvchilik rolini ham o’taydi. Shu bilan birga tabiiy-ilmiy g’oyalarning 
jamiyat taraqqiyotidagi o’rni aksariyat hollarda bevosita bo’lsa, ijtimoiy g’oyalar ijtimoiy jarayonlarga bevosita ta’sir 
o’tkaza oladi va aytish mumkinki, o’ziga xos katalizator sifatida chiqadi. Ammo quyidagini unutmaslik lozim. Ijtimoiy 
g’oya sinfiy, milliy yoki boshqa shakllarda namoyon bo’lmasin, ular o’z mohiyatidan kelib chiqqan holda jamiyat 
taraqqiyotiga turlicha, xususan, o’ta salbiy ta’sir qilishi ham mumkin. Tarixga nazar tashlaydigan bo’lsak, millatni 
halokat yoqasiga keltirib qo’ygan bunday buzg’unchi g’oyalar ko’plab bo’lganligini ko’rishimiz mumkin. Chunonchi, 
nemis millatining oliy irqqa mansubligi va shu tufayli dunyoda hukmronlik qilishi zarurligi haqidagi g’oya nafaqat bu 
xalq, balki butun insoniyat taqdirida ham fojiali iz qoldirganligi fikrimizga dalil bo’la oladi. 
Ijtimoiy g’oya haqida gap ketar ekan, unda ifodalanayotgan mazmun turlicha ahamiyat kasb etishi mumkinligini 
ta’kidlash zarur. Bunda g’oyaning konkret millat, jamiyat yoki umuman insoniyat taqdiriga daxldorligida ko’rinadi. 
 
 

---

Insoniyat xalqlar, millatlar majmuidir. Shunday ekan, tom ma’nodagi g’oya oxir-oqibatda, ozmi-ko’pmi insoniyat 
taqdiriga ta’sir qiladi. 
G’oya, uning shaklllari haqida gap ketar ekan, eng avvalo u diniy va dunyoviy g’oya ko’rinishida namoyon 
bo’lganligini e’tirof etish kerak. Ularning qay biri oldin paydo bo’lgan, degan savolga aniq javob berish qiyin. 
Bilamizki, inson tafakkurida hamma vaqt bir-biriga zid bo’lgan qarashlar, yondashuvlar mavjud bo’ladi. Ana shu 
holatni inobatga oladigan bo’lsak, olam mohiyatini ilohiy iroda, kuch faoliyati bilan bog’laydigan diniy va tevarak-olam 
sirlarini tabiiy omillar asosida tushuntirgan va ilmiy bilimlarning yuzaga kelishiga zamin yaratgan dunyoviy g’oyalar 
bir paytda shakllana boshlagan, deb xulosa chiqarish mantiqan to’g’ri bo’lur edi. 
Olamni anglashga intilishning o’ziga xos natijasi bo’lgan diniy g’oyalar hayotning ma’nosi va mazmuni haqida 
bilim berib odamlarga ma’naviy-ruhiy tayanch bo’lgan. Ulkan yutuqlar bilan birga, hadsiz yo’qotishlarga ham to’la 
insoniyat tarixi boshqa bir narsadan ham dalolat beradi. Insonda ezgulikni kamol toptirishi kerak bo’lgan diniy 
g’oyalarni o’zlarining tor guruhiy manfaatlaridan kelib chiqib talqin qilgan, g’arazli maqsadlari yo’lida foydalanishga 
uringan kuchlar hamisha mavjud bo’lgan. Bunday paytda diniy g’oyalar adovat va nafratning kuchayishiga, qonli 
urushlar, begunoh qurbonlar va behisob vayronaliklarning kelib chiqishiga sabab bo’lgan. Afsuski, diniy g’oyalardan 
g’ayriinsoniy maqsadlar yo’lida foydalanishga urinish bugun ham davom etmoqda. 
Insof, sabr-toqat, halollik, poklik, saxovat va muruvvat hislarini tarbiyalashi kerak bo’lgan islomiy g’oyalardan 
o’zlarining g’ayriinsoniy va g’ayrimilliy maqsadlarida foydalanishga intilayotgan aqidaparast kuchlarning harakatlari 
fikrimizga dalil bo’la oladi. 
«Odam tabiiy omillarga ko’ra o’zi mansub bo’ladigan irq va elatni tanlay olmaydi. Ota-onani tanlab ololmaydi. 
Lekin dunyoqarashini, axloqi, ma’naviyatini o’zi, hech kimning tazyiqisiz va, ayniqsa, zo’ravonligisiz tanlab olishi 
mumkin va lozim. Binobarin, uning xohishi hurmat qilinishi shart, — deb yozadi I.A. Karimov
16
. Aqidaparast kuchlar 
kishilarimizning ana shu huquqini tan olmaslikka, bir yoqlama va noto’g’ri talqin qilinayotgan g’oyalarni zo’r berib 
yoshlarimiz ongiga singdirishga harakat qilmoqdalar. Bu yo’lda ular keng tarmoq otgan tashkiliy tuzulishga, ulkan 
moddiy-moliyaviy resurslarga ega bo’lgan o’ta radikal diniy oqimlar, tashkilotlar ko’magiga tayanmoqdalar. O’rta 
asrlarda mavjud bo’lgan musulmon xalifaligini tiklashni orzu qilayotgan, islom dinini siyosiylashtirish, yagona 
mafkuraviy makon barpo qilish yo’li bilan hokimiyatni qo’lga kiritishni maqsad qilib qo’ygan kuchlar ham borligini 
unutmaslik lozim. Ular asosan, hali ongi shakllanib ulgurmagan, tajribasiz yoshlarimizning miyasini zaharlab, o’z 
yurtining g’animiga aylantirishga harakat qilmoqdalar. 
Shunday ekan, hech qachon diniy g’oyalar siyosatga va chetdan turib mamlakatimizning ichki ishlariga 
aralashishiga, davlat suverenitetimizni shubha ostiga olish uchun bayroq bo’lishiga yo’l qo’yib bo’lmaydi. Aks holda, 
milliy xavfsizligimiz yo’lida jiddiy xatar paydo bo’ladi. Demak, dinga, dindorlarning his-tuyg’ulariga chuqur hurmat, 
ayni paytda, soxta dindorlar, turli diniy-mafkuraviy ta’limotlar, yo’nalishlarning g’arazli maqsadlariga qarshi muntazam 
va izchil kurash olib bormog’imiz lozim. Shundagina, el-yurt tinchligi ta’minlanadi, diniy g’oyalar ma’naviyatimiz 
yuksalishiga xizmat qiladi.