Фалсафа қисқача изоҳли луғат

Бруно Жордано Филнппо
борлиғи, жамият борлиғи киради. Булар учун энг умумий белги — уларнинг мавжудлигидир. Барча мавжуд нарсалар, кенг миёқсда «бутун олам» деб аталади. Олам эса моддий ва маънавий, ҳақиқий ва мавҳум, имкониятдаги (виртуал) ва реал-актуал ва потенциал шаклларда бўлиши мумкин. Шу-нингдек, фалсафий адабиётларда табиат борлиғи ва жамият борлиғининг қуйидаги шакллари ҳам фарқпанади. Табиат бор-лиғи одатда, табиатдаги нарсалар (жисмлар), жараёнлар, ҳолатлар борлиги сифатида тушунилади. У иккига бўлинади, азалий табиат борлиги (ёки табиий табиат борлиғи, у ин-сондан илгари ва унинг иштирокисиз ҳам мавжуд бўлган) ва одам меқнати билан ишлаб чиқарилган нарсалар борлиғи (иккинчи табиат борлига). Иккинчи табиат борлиш эса ўз навбатида қуйидаги кўринишларда учрайди:

• 
  инсон борлиғи (инсоннинг нарсалар оламидаги бор-
  лиғи ва одамнинг ўзига хос бўлган инсоний борлиғи);
  
• 
  маънавий борлиқ (индивидуаллашган ва объективлаш-
  ган маънавий борлиқ);
  

- социал борлиқ (айрим одамнинг жамиятдаги ҳамда
тарихий жараёндаги борлиги), бу — ижтимоий борлиқ деб
ҳам аталади.
Б. Тўраев
БРУНО ЖОРДАНО ФИЛИППО /1548, Нола-1600. 17,2. Рим/ италъян файласуфи ва шоири; лантеизм намояндаси. 15 ешида монахликни қабул қилди. Кейинчалик черков ақида-ларини танқид қила бошлади. 1575 йилда монахликдан воз кечиб, Римга келди, кейин Швейцария, Франция, Буюк Британия ва Олмонияда яшади. Университетларда астроно-мия ва философиядан лекциялар ўқиди. Схоластик филосо-фияга, католик черковига қарши асарлар ёзди. 1592 йилда роҳиблар уни алдаб, Венецияга таклиф қилдилар ва инкви-ЗИ11ИЯ қўлига топширдилар. Б. динсизликда айбланиб, 8 йил қамоқда ётди. Лекин ўз дунёқарашидан қайтмади. Бундан газаб-ланган католик черкови Б.ни Римда гулханда куйдиради.
Б.нинг дунёқарашида қадимги юнон материалистлари, Коперникнинг гелиоцентрик ғоясини янада ривожлантирил-ди. Қуёш системасидан ташқарида тирик мавжудотлар яшай-диган оламлар борлиги ҳақида замонаси учун далил фикр-лар баён этди. Б. Коперник системаси камчиликларини тўлдир-ди: олам чексиз, юлдузлар бенихря куп, бинобарин, жони-ворлар яшайдиган планеталар ҳам чексиз кўтт, деган матери-алистик ғояни журъат билан тарғиб қилди. Ҳамма нарса ҳара-катда, узлуксиз ривожланишда, ерда ҳам, осмонда ҳам бир-дай табиат қонунлари мавжуд деб билди. Лекин худо табиат-
75
Буддизм
да — нарсаларнинг ўзида деб тушунди. Б. фан учун қатгиқ кураш олиб бориб, католик черкови устидан сатирик памф-летлар ёзди. Муҳим асарлари: «Роялар сояси ҳақида» (1582), «Сабаб, принцип ва бирлик ҳақида» (1584), «Чексизлик, олам ва дунёлар ҳақида» (1584). Узбек шоири Султон Жўра ўзининг «Бруно» поэмасида машҳур италян файласуфининг бадиий образини яратди.