Фалсафа қисқача изоҳли луғат

Р. Носиров
БАДЕН МАКТАБИ — неокантчшшк йўналишидаги оқим
бўлиб, Кантнинг трансцендентал-психологик таълимотига асосланган. Бу таълимотга кўра билиш психологик жараён бўлиб, тажрибанинг трансцендентал натижасининг «интен-сишшги» ва «экстенсивлиги» билан боғлиқдир, яъни уму-мий ва зарурий билимдир. Шундай деб уни мақсад (ҳак^қат)-га эришиш йўлидаги қадриятлар сифатида тан олиниши ке-рак. Шунда фалсафа қадриятлар тўррисидаги фан бўлиб қола-ди.
Б.м. нинг таълимотида усул муаммоси асосий ўринни эгаллайди. Бу мактабнинг асосчилари — Виндельбанд ва Рик-
81
Вайшешика
керт фанларни табиат ва маданият тўғрисидаги фанларга бўлиш керак, деган фикрни илгари суришади. Шунга асо-сан, уларнинг фикрича, фанлар табиатшунослик ва тарихий фанларлан иборат бўлиб қолади.
Б. м. нинг фаолиятига Гуссерлнинг таъсири катта бўлди. Б. м. гояларини Вебер социологияда, Мюнстерберг психоло-гияда қўллади. XX асрнинг 20-йилларига келиб, Б.м.нинг кўп вакиллари неогегелчилик тарафига ўтиб кетдилар (Й. Кон, Р. Кронер ва бошқа).
Р. Имомалиева
ВАЙШЕШИКА — қадимги ҳинд фалсафий мактаблари-дан бири. Воқелик ўзининг луғавий маъноси алоҳида ажра-либ турувчи, деган маънони англатади. Бу фалсафий мактаб-нинг асосчиси — донишманд Каннададир.
Каннада сўзининг лугавий маъноси — тўкилган донлар-ни териб еювчи, деган маънони англатади. Тарихий манба-ларда курсатшшшича, донишманд бу номни жамиятнинг қай-ноқ ҳаётидан ўзини четта олиб, ўрмонда яшашни ўзига ло-зим топиб, фалсафий фикрлар билан яшаб, даладан ўриб олинган жойда тўкилган донларни териб еб, тирикчилик ўтказиб келганлиги учун олган.
Каннада «Каннада сутра» асарини ёзиб қолдирган. В.чи-лар таълимотига кўра, объектив равишда икки хил дунё мавжуддир. Биринчиси ҳиссий дунё, иккинчиси нохиссий дунёдир. Бу таълимот табиий-илмий тасаввурлар билан чам-барчас боғлиқ. В.чилар атомистик таълимотни илгари су-ришган. Ҳиссий дунё асосида атомлар ётади. Улар маконда сон-саноқсиз ва доимо ривожланишда бўладилар. Атомлар борлиқнинг асосини ташкил этади. В. фалсафасида субстан-ция сифатларга эга. Сифатлар объективдир. Сифат субстан-ция сингари абадийдир. Сифатлар бир ёки бир неча субстан-цияларга тегишлидир. Сифатлар умумий ва хусусий сифат-ларга бўлинади. Умумий сифатларга сонлар, кўпайиш, бири-киш, ажралиш, таъм, ранг, оғирлик ва бошқалар киради. Хусусий сифатлар бир жисмга хос сифатдир. Масалан, сув унсурининг хусусий сифати совуқликдир. Ер унсурининг ху-сусий сифати ҳиддир. Атомлар бўшлиқда, акаша (эфир) би-лан тўлган ҳолда ҳаракатда бўлади.
В. фалсафасида сабаб ва оқибат масаласига кагга ўрин берилган. В.чилар уч хил сабаб: 1) моддий сабаб; 2) яратув-чи сабаб; 3) тегишли бўлмаган ёки номодций сабаб ҳақида фикр юритадилар. Улар сабабни оқибатдан ажратиб қўйиш-ган. Атомлар сабабга эга эмас, улар шунинг учун оқибат бўла олмайди. Билишнинг манбаи мавжуд объектив дунёдир.
82
Вацт
Ҳақиқий билишнинг тўртта тури бор. Улар: а) қабул; б) актий билиш; в) хулоса; г) интуитив билишдан иборат.
Қабул яъни ҳиссий билиш орқали мураккаб субстанция (асос -- ер, сув, ҳаво, олов)лар билинади. Ҳиссий қабул қилинмайдиган абадий субстанциялар, — эфир, макон, за-мон, ақл ва атомлар эса -- мантиқий хулосалар орқали билинади.