Фалсафа қисқача изоҳли луғат

47
Аффект
а.нинг ахлоқий қарашлари у тарғиб қилган ғояларга асос-лангандир. Файласуф инсоилар яшаб турган дунёни ҳақиқий дунёнинг, яъни ғоялар дунёсининг сояси деб билгани учун инсоннинг бирдан-бир мақсади — ахлоқий идеал яна қай-тиб, ана шу ғоялар оламига қўшилишидан иборат дейди. Мутафаккир ахлоқ муаммоларига тўхталар экан, инсондаги фазилатлар ва салбий иллатлар туғма эканлигини таъкид-дайди. Унинг ақидасига кўра, яхши хулқ-одоб эгаси бўлган киши ўзининг фазилатларини бошқача намоён эта олмайди. Яхши малакани, ҳатто таълим бериш, ўқиш-ўқитиш ва машқ қилиш орқали ҳам эгаллаб бўдмайди. Яхши хулқли ота-она-ларнинг фарзандлари ҳамма вақт одобли бўлавермайди деб хулоса қилади, мутафаккир.
А.нинг эстетик қарашлари унинг «Софист», «Базм», «Қо~ нунлар», «Федон» ва бошқа асарларида ўз янъикосини топ-ган. Олим эстетикаси унинг «гоялари» билан чамбарчас бор-лиқцир. У мана шу гояларидан келиб чиқиб, ҳамма учун бир хил ўзгармас, Мутлақ гўзалликни қидиради. А. гўзал ғояни хислатларга қарама-қарши қўяди. Уни ҳиссиёт орқали эмас, ақч ердамида идрок этиш мумкин дейди. Санъатга ҳам шу нуқтаи назардан қарайди. У санъат соҳасида ҳиссий нарса-ларга тақпид қилиш тўғрисида фикр юритиб, бу ҳиссий нар-салар гоялардан иборат эканлигини айтади. Унингча мусав-вир ҳиссий нарсалардан нусха кўчиради, нарсалар эса ҳис-сий ғоялардан иборат. А. мукаммал давлатда эстетикага ўрин бўлмаслиг^чи тўғрисида гапирса ҳам, санъат ва тароналар ки-шиларда жасурлик ва ватанпарварлик ҳиссини тарбиялаши лозим деб ҳисоблайди.
Умуман олганда, А. гузалликнинг нариги дунёга хослиги-ни, гузаллик ва нафосат гоясининг йўқолмаслигини, у за-мон ва макондан ташқарида эканлигини таъкидлайди.
Ҳ. Алиқулов
АФФЕКТ — (лотин. аўесШ^ — руҳий ҳаяжон) кайфият ва эхтиросдан фарқли ўлароқ, инсоннинг кучли, шиддат билан кечадиган ва нисбатан қисқа муддатда ўтиб кетадиган, ҳис-сий ҳолати; ғазаб, даҳшат ва ш.к. а. кескин ифодали ҳаракат-лар (ўзига хос бадан ва қўл ҳаракатлари) билан ва баланд овозлар (йиғи, бақириш) билан бирга юз беради. Баъзан эса аксинча, одам индамасдан, ҳаракатсиз қотиб қолади. Ташқи ифода шакллари ички а. сингари кўп жиҳатдан одамнинг шахсий хусусиятларига, жумладан унинг иродаси, тарбияси, олий асаб тизими фаолиятининг типологик хусусиятларига боғлиқдир. А.ни йўклиги маълум даражада инсоннинг ҳаётга мослашганлигидан"дарак беради. А. мавжудлиги эса инсонни
Ахлоц
ҳаётта мослашмаганлигини билдиради. А. тушунчаси қадимий юнон, Шарқ мутафаккирларининг асарларида қайд этилган. А.ни тўхтатиш учун юксак ирода керак бўлади.