Фалсафа қисқача изоҳли луғат

Д. Файзихўжаева
АКСИОМА (гонон. — ахюта — сўзсиз қабул қилинган қоида, илк асос) -- шартсиз силлиогистик ҳукм-муҳокама-нинг асосий тамойили. А. атамаси биринчи бўлиб, қадимги Юнонистоннинг машҳур файласуфи Арастунинг асарлари ор-қали илмий муомалага кириб келган. У ўзининг билиш наза-риясида жонли мушоҳада ва ақлий билиш босқичларининг ўзаро муносабатани тадқиқ қилар экан, ўта мураккаб муам-мога дуч келиб қолади. Бир томондан унинг назарида барча билим, янги ғоялар, истисносиз, пировард натижада ман-тиқ қонун-қоидалари, аподиктик муҳокама ишончли далил-ларга асосланган ҳукм) далил-исботи синовидан ўтган бўлмоғи лозим. Иккинчи тсшондан эса бундай исботлаш-нинг интиҳоси йўқ ҳисоб. Оқибатда, муайян илмлар тизими-
16
Акцидеция

нинг бошқа тизимдан келтириб чиқариш «бемаъни чексиз-ликни» тақозо қилади. Ўзгача ечимнинг мавжудлигига кўзи етмаган Арасту ҳеч қандай мантиқий исбот талаб қилмайди-ган илк, ибтидо тамойиллар — аксиомаларни эътироф этишга мажбур бўлган. Арасту кўп ҳолларда бу муаммога мурожаат қилади. Лекин унинг узил-кесил ҳал бўлишига кўзи етмайди. Натижада у ҳар қандай билимларнинг ибтидоси исботсиз қабул қилинмош лозим, деган хулосага келади. Масалан, бутун уни ташкил қилувчи қисмдан каттадир, учбурчак бур-чакларининг йиғиндиси иккита тўғри бурчак йиғиндиси-га тенг каби хукмлар айнан шундай а.ларни ташкил қилади. Ҳозирги за.мон фанида а. кенг кўламда қўлланилади. Бун-дан ташқари кўп ҳолларда, муайян илм соҳасида тажриба орқали исботланган илмий ҳақиқатни бошқа илм соҳасида яна қайтадан исботлаб ўтиришга ҳеч қандай зарурий эҳтиёж йўқ. Шунинг учун бундай билимлар а. тарзлда қабул қили-ниб, улардан иазариянинг муайян жиҳатлари сифатида фой~ даланилади. Бунга аслида етарди асос ҳам йўқ эмас, чунки а. мақомига эга бўлган билим кўп марталаб амалга оширилган кузатув ва тажрибаларга таянади. Ҳозирги замон мантиқ со-ҳаси анъанавий мантиқдан фарқ қилиб, силлогистик муҳо-кама масаласини бирмунча конкрет ва тула ҳал этишни ўзи-га мақсад қилиб кўяди. Мана шу талабдан келиб чиқиб, силлогистик характерга эга ҳукмларни аксиоматак ёки ман-тиқий далил асосида ҳал қилишни, муайян муаммоларнинг моҳиятига қараб, талқин қилади. Аксиома мақомига эга би-лимлар, қонун-қоидалар, илмий-назарий ибтидолардан ўз ўрнида самарали фоидаланиш фан равнақига хизмат қилиб келмоқда.