Фалсафа қисқача изоҳли луғат

Р. Носиров
АГРЕССИЯ (лотин. а^геШо — ҳужум қилмоқ, маъноси-ни англатади). Ҳозирги кунда а.сўзи инсон фаолиятининг жуда кўп қирраларини ифодалайди: тахдид қилиш унсурла-ридан тортиб, то жисмоний таъсиргача бўлгаи фаолиятни ўз ичига олади. А. сўзининг туб маъносини шу атама ияшати-лаётган маъно доирасидан излаш лозим.
К. Туленова
АДАПТАЦИЯ (лотин. аЛаЬшйо — мослашмоқ, ўрнаш-моқ). Бу атама дастлаб, биология фанида организмлар (по-луляция, турлар) ва уларнинг тузилиши ҳамда функцияси-ни ташқи муҳитнинг маълум шароитига мослашиш жараё-нини белгилашида қўлланилган. А. организм ҳаёт циклининг ҳамма босқичи давомида шакпланади. Шу билан бирга а., ташқи муҳит билан муносабатда содир бўлувчи, мослашув жараёни — адаптогенезнинг маълум натижаси саналади. А. табиатини изоҳ^ашни биринчи бўлиб, Дарвин таклиф этиб, а, табиий танланиш ҳаракати натижасида келиб чиқишини кўрсатган.
А. тушунчаси ҳозирги вақтда биология доирасидан чиқиб, у кўпгина техника, табиий ва ижтимоий-гуманитар фанларда ҳам кенг қўлланилади. Тиббиётда инсоннинг оптимал ҳаёт фаолияти ва меъёрий ижтимоий биологик ривожланишини таърифлашда қўлланилади. Технлка фанларида ва кибернети-када а. тушунчаси асосида «адаптив тизимлар» тушунчаси ишлаб чиқилган. А. ҳар хил, қайта боғланишли, ўз-ўзидан созланувчи техника тизимлари сифатида белгиланади.
Кўпгина ижтимоий фанларда ҳамда психологияда шахс ва ижтимоий гуруҳларнинг ижтимоий муҳитга (микромуҳит-га) социал адаптацияси ҳақида айтилади. Бу жараён асосида шахс ва ижтимоий гуруҳлар ва муҳитни (микромуҳитни) ҳам ривожланишини таъминловчи муносабатлар ўрнатилади.
13
Адеквит
Бунда ижтимоий а. инсон турмушининг биологик, психоло-гик, социал соқаларини қамраб олади. А. тушунчасининг уму-мий мақоми аниқ илмий соҳалар учун инвариант бўлгани боис унга жуда кенг қамровли таъриф бериш зарурати се-зилмоқца. А. ташқи ва ички муқит таъсирини инъикос этувчи тизимларнинг алоҳида тури бўлиб, улар билан динамик му-возанат ўрнатувчи тенденцияга қаратилган. Бу мувозанат ти-зимларни, уларнинг ички ва ташқи муҳит билан ва ўша тизимлар ривожида, уйғун муносабатини таъминлайди.
И. Ҳошимова
АДЕКВАТ (адае%ца1ш — айнан акс этгириш, тенглашти-рилган) — мувофиқ, тенг, эквивалент. Билиш назариясида а. ўзининг асл нусхасига — объектга мувофиқ келадиган об-раз, билим деб қисобланади ва шунга кўра, ишончли бўлиб, объектив ҳақиқат табиатига эгадир. Адекватлик даражаси, яъни объектни акс эттиришнинг аниклиги, чуқурлиги ва тўлали-ги ҳақидаги масала нисбий ва абсолют ҳақиқатлар билан билимнинг тўғрилиги мезони ўртасидаги ўзаро муносабат муаммосига боғлиқ бўлади.
М. Абдуллаева
АЙНАНЛИК — айнан ўх^ашлик (лотин. Шеп сўзидан олинган бўлиб, ўшанинг ўзи, айнан маъноларини ифода-лайди). Индентиклик (айнанлик) бирон-бир нарсанинг бош-қа нарсага айнан ўхшашлиги, ўзаро бир-бирига тўла муво-фшушгини ифодалайди. Нарса ва ҳодисалардаги ўзаро ўхшаш томонлар бирлигига айният дейилади. Тафаккурда айнанлик тамойили мавжуд. Агар а., турли вазият ва шароитларда ўз-ўзининг айнанлигини саклаб қолса, а. ўз-ўзига тенг бўлади. Айният тамойили фақат фикрлаш жараёнида, мушоҳада пай-тида қўлланиладиган тушунчанинг айнан бир маънода иш-латилишини талаб қилади (Корнелиус). Умуман олганда, нарса ўз-ўзигагина нисбатан айнан бўлиши мумкин. А. нарса ва ҳодисалардаги ўхшашлик ҳамда тўла тенглик (яъни, барча муҳим хусусиятларнинг ўзаро бир-бирига мослиги) шаклла-рида намоён бўлади. Нарса, ҳодиса маълум нисбатдагина ўз-ўзига айнан бўлади, аслида у доимо ўзгаришда бўлгани учун унинг тўла, батамом а.лиги ҳақида фикр юритиш қийин. Онг ҳам ўз-ўзига айнан (тенг) бўлиши мумкин эмас, у тараққий этиб боради, лекин бу тараққиёт «мен»нинг тараққиёти тар-зида кечади.