Фалсафа қисқача изоҳли луғат

И. Ҳошимова
31
1
Антиномия
АНТИНОМИЯ (юнон. апСтот/а — қонундаги зиддият) -билиш жараёнилаги зидлият шаклининг мавжудлиги, бир-бирига зид бўлган, лекин айни вақтда асослаб берилган икки ҳукм. Қадимги грек фалсафасидаги апориялар ҳаракат ва кўплик ҳақидаги ҳукмларнинг ўзаро зиддиятлилигини ифо-далайди.
Антиномия тушунчаси илк бор ҳуқуқий ҳужжатларда қўлланилган. Икки ҳуқуқий ҳужжат ўртасидаги зиддият анти-номия деб аталган. Масалан, Юстиниан (534) кодексида қонун ўз ўзи билан зиддият ҳолатига киришса, ушбу ҳолат-ни антиномия тушунчаси орқали ифодалаганлар. Схоластик логика (мантиқ) вакиллари а.нинт таърифи ва тахлилига кўп эътибор берганлар. Кант а. тушунчасидан ўз фалсафасининг асосий тезиси сифатида фойдаланган. Унинг мазкур тезисига--». кўра ақп ҳиссий тажриба доирасидан чиқишга ва «нарсалар ўзида»лигини билишга қодир эмасдир. Кант таълимотига кўра бу хилдаги уринишлар ақлий зиддиятларга олиб келади, яъни кейин келувчи «соф ак,п антиномиялари»дан ҳар бирининг инкор этилишини (антитезисини) ҳам асослаб берилишига имконият яратади: 1. Оламнинг ниҳояси бор — олам ниҳоя-сиздир. 2. Ҳар бир мураккаб субстанция оддий қисмлардан таркиб топган — ҳеч қандай оддий нарса йўк,. 3. Оламда эркинлик бор — оламда эркинлик йўқ, унда фақат сабабият ҳукм суради. 4. Оламнинг бош сабаби (худо) мавжуддир -оламнинг бош сабаблари йўкдир.
Гегель Кант а.ларининг муҳим аҳамиятини қайд этиб, уларни Кант қарашларининг диалектик элементи деб кўрсат-ган. Лекин зиддиятларни фақат фикр, ақп соҳасига кўчир-ганлиги учун у Кантни танқид қилган эди. А., яъни зиддият-лар деган эди Гегель, «ҳар хил нарсаларнинг ҳаммасида, ҳамма тасаввурлар, тушунчалар ва ғояларда» мавжуддир. Кант-нинг а.си ҳозирги замон формал мантиқи шаклидаги а. эмас-дир, чунки унда тезисни хдм антитезиски ҳам асослаш ман-тиқий жиҳатдан тўғри муҳокамалар юритиш шаклидаги та-саввурга сиғмайди. XIX асрнинг охири XX асрнинг бошла-рида логика (мантиқ) ва математикада чин маънодаги бир қанча алар топилган. Бу эса логика(мантиқ) ва математика-ни асослаш юзасқдан қилинадиган тадқиқотларнинг фаол-лашув сабабларидан бири бўлди. А.ни одатда асл маънодаги а.га ва семантик а.га (семантик антиномиялар, парадокслар ва тўпламлар назарияси, ҳаракат парадокслари, космологик парадокслар) бўлинади. Модда ва майдоннинг корпускуляр ва тўлқинсимон моҳияти тўғрисидаги таълимотнинг нисбий-лик назариясида ҳаракатнинг «траектория» моҳияти ва квант физикасида траектория тушунчасининг инкор этилишини ҳам
32