Фалсафа қисқача изоҳли луғат

М. Қодиров
КАРНАП РУДОЛЬФ (1891-1970) - файласуф ва ло-гик (мантиқшунос), неопозитивизм рахномаларидан бири. Вена тўгарагининг фаол иштирокчиси эди. Вена ва Прага университетларида фалсафадан дарс берган. 1936 йилдан АҚШнинг Калифорния университетила фалсафа профессо-ри бўлиб ишлаган. К. учун характерли нарса шуки, у фалса-фанинг дунёқараш хусусиятини инкор этади ва уни матема-тик мантиқ апларатига асосланган «фан тилининг мантиқий тахлил»дан иборат қилиб қўяди. К.нинг тушунишича, бу таҳ-лилнинг назарий-бидиш асоси -- эмпиризмни конвснцио-нализм билан бирлаштиришдан иборат. К.нинг асарларида неопозитивизмнинг фатсафий концепиияси мантиқ назари-яси ва фаннинг мантиқий-методологик гэҳпил соҳасидаги тадқиқотлар билан чирмашиб кетади. К.нинг табиатга қараш-лари эволюциясидаги мантиқийликни икки босқичга ажра-тиш мумкин: 1) синтаксистик босқич. Бунда К., мантиқ фанини тил фанининг мантиқий синтаксиси сифатида олиб қарайди; 2) семантик босқич. Бунда К., фан тилининг фақат формал жиҳатини эмас, балки мазмун томонини ҳам тадқи-қот предмети қилиб кўяди. Бу босқичда К., мантиқий семан-тиканинг бошланғич туш^чалари асосида формал мантиқ-
178
Конт
нинг ягона бир тизимини тузишга уринади. К. ўзининг сўнгги асарларида назарий прагматикани (семиотика) ишлаб чи-қиш мумкинлигини қараб чиқади. К.нинг асосий асарлари: «Тилнинг шнтикдй синтаксиси» (1934), «Семантикага оид тадқиқотлар» (1942—1947), «Маъно ва зарурият» (1947), «Сим-волик мантиқий муқаддима» (1954), «Физиканинг фалсафий асослари» (1971).
КОНТ ОГЮСТ (1798-1857) - франиуз файласуфи, со-циологи, фан услубчиси ва тарғиботчиси, позитивизм мак-таби асосчиси.' К.. фанга «соииология» атамасини киритиб, анъанавий тарих фалсафаси, тарихий фактография ва сиё-Стгй-ҳуқуқий фикрдан фарқли ўлароқ, ижтимоий ҳаёт ҳоди-саларини илмий ўрганишни кўзда тутган. Контгача ҳеч ким ижтимоий физика ғоясини тўлақонли, тизимли тарзда ва асослаб ривожлантирган эмас. К. «ижтимоий физика» еки социологияни ижтимоий ҳодисаларга тенглаштиришни на-зарда тутмайди. У ижтимоийликнинг ўзига хослигини, «по-зитив синтез» доирасида асослашга уринган. Унингча, илмий билимлар, барча мавжуд фанлар тизими, иерархия — поғо-налардан иборат. К. мантиқий шаклда билимнинг одцийдан мураккабга, қуйидан юқорига, умумийдан ўзига хосликка ривожланишининг тарихий жараёнини ифода этади. Билим ривожидаги ҳар бир кейинги даража, олдингисини зарурий шарт-шароит деб билади. Асосий фанлар поғонаси «матема-тика-астрономия-физика-химия-биология-социология» кўри-нишига эга. Умумий чизмадан кўринадики, социология, био-логия қонунларига асосланади, лекин у индивидларнинг бир-бирига ўзаро ҳаракатидан келиб чиқувчи, ўзига хосликка эга. Бу ўзаро ҳаракат, ҳар бир авлоднинг кейингисига таъсири натижасида янада мураккаблашади. Бу қоида «Позмтив фал-сафа курсида» асослаб берилган. Унинг биринчи жилди 1830 йилда чои этилган.
Масалани бу тарзда қўйиш новаторлик эди. Шунингдек, социологияда мавҳум сабабларни излаш эмас, кузатса бўла-диган ҳодисалар қонуниятларини ўрганиш, ўз хулосалари ҳаққонийлигини фалсафий изохдашда эмас, балки далиллар ва уларнинг алоқасини асослаш талабининг қўйилиши ҳам катга янгилик эди. Демак, ижтимоий ҳаётга социологик ёнда-шувнинг ўзига хослиги шундаки, у ижтимоий ҳодисалар қонунларини фалсафий мушоҳада ёрдамида эмас, балки умум-илмий усул негизида назарий тадқиқ этишдан иборат. К.нинг фикрича, ҳодисалар, биргаликда организмни ташкил этади. Бу ғоя функционал таҳлил услубияти қоидалариии олдин-дан белгилаб берди.
179
г