|
Ta’riflashga o’xshash mantiqiy usullar
Bilish jarayonida ta’riflashga o’xshash usullar ham ishlatiladi. Ulardan tushunchani ta’riflashning yuqorida biz ko’rib chiqqan turlarini qo’llash mumkin bo’lmay qolganda yoki unga zaruriyat bo’lmaganda foydalaniladi:
a) ta’riflashga o’xshash usullardan biri tushunchani unga qarama-qarshi bo’lgan tushuncha orqali ta’riflashdir. Bu usul bilan odatda kategoriyalar mazmuni ochib beriladi. Masalan, «Ong materiyaning miyamizdagi in’ikosidir»;
v) tasvirlashda tushunchaning mazmuni u aks ettiruvchi predmetning ba’zi tashqi belgilarini ko’rsatish orqali aniqlanadi. Badiiy asarlarda tabiat manzaralarini, personajlarning portretlarini chizish, sodir bo’lgan birorta voqyeaning bayon etilishi tasvirlashga misol bo’ladi;
s) tavsiflash yordamida predmetning ba’zi bir munosabatdagi muhim tur belgilari ko’rsatiladi. Bunga misol qilib birorta shaxsga berilgan tavsifnomani ko’rsatish mumkin.
Tafovutlash, ostensiv ta’riflash kabi usullar ham mavjuddir.
Ta’riflash bilishda katta ahamiyatga egadir. U qisqa holda predmet haqida yaxlit fikr, tasavvur hosil qilishga imkon beradi. Lekin predmet haqida fikr yuritganda u bilan cheklanib qolish mumkin emas. U, albatta, bilish jarayonida boshqa bilimlar yordamida konkretlashtirilishi, chuqurlashtirilishi zarur. Ana shundagina tushuncha ifoda etuvchi predmet haqidagi tasavvur aniq, to’laroq bo’ladi.
Sinflar va kichik sinflar.
Tushunchaning hajmida ma’lum bir umumiy belgiga ega bo’lgan predmetlar to’plami–sinf aks etadi. Sinfni tashkil etuvchi predmetlar sinfning elementlari deb ataladi.Sinf elementlari cheklangan va cheksiz,noaniq yoki bo’sh bo’ladi.Sinf faqat bir elementdan ham tashkil topishi mumkin.
Sinflar bilan mantiqiy amallarni bajarganda sinf elementlari haqida aytilganda fikr umuman sinfga taaluqli deb ko’rsatilsa va aksincha sinfga xos belgi uning elementlariga ko’chirilsa mantiqiy xatoga yo’l qo’yiladi.
Matematik mantiqda sinf tushunchasi to’plam deb ataladi. Sinflar (to’plamlar) kichik sinflar (kichik to’plam)ni o’z ichiga olishi mumkin. Masalan; kvadratlar to’rtburchaklar to’plamiga kiruvchi kichik to’plamdir.
Elementning sinf (to’plam)ga mansubliginingsimvolik ifodasi a Є M (f m to’plamning elementi deb o’qiladi). Kichik to’plamning to’plamga kirishi a S M ko’rinishida ifodalanadi (a M ning qismidir deb o’qiladi
MULOXAZA. XULOSA CHIKARISH
Reja:
Muloxaza tafakkur shakli va xulosa chikarishning tarkibiy kismi sifatida.Muloxazaning kompleks taxlili. tarkibi. ifodalanishi,chinlik kiymati, turlari.
Oddiy va murakkab muloxazalar va ularning turlari. Murakkab muloxazalarning chin bulish shartlari.
3.Xulosa chikarishning umumiy mantikiy tavsifi: tuzilishi, turlari va umumiy koidalari.
4. Fikrning xarakat yunalishiga kura xulosa chikarish:deduksiya, induksiya va analogiya: ularning uzaro alokadorligi
5 Murakkab muloxazalardan xulosa chikarish.Fikr yuritishda muloxazalarni kurish va xulosa chikarish bilan boglik xatolar.
Hukm – predmetga ma’lum bir belgining (xossaning, munosabatning) xosligi yoki xos emasligini ifodalovchi tafakkur shaklidir.
Hukmning asosiy vazifasi predmet bilan uning xususiyati, predmetlar o’rtasidagi munosabatlarni ko’rsatishdir. Ana shuning uchun ham u doimo tasdiq yoki inkor shakldagi fikrdan iborat bo’ladi. Fikr yuritish jarayonida biz predmet va hodisalarning, tashqi xususiyatlari bilan birga ularning ichki, zaruriy bog’lanishlarini, munosabatlarini bilib boramiz. Predmet va hodisalarning xususiyatlarini ketma-ket o’rganib, ular haqida hukmlar hosil qilamiz. Bilimlarimiz turlicha bo’lgani uchun ularni ifodalaydigan hukmlar ham har xil bo’ladi. Ba’zi hukmlarda aniq, tekshirilgan bilimlar ifodalansa, boshqalarida belgining predmetga xosligi taxmin qilinadi, ya’ni noaniq bilimlar ifodalanadi.
Hukmlar nisbatan tugal fikrdir. Unda konkret predmet bilan uning konkret belgisi haqida bilim ifoda qilingan bo’ladi.
Hukmlar voqyelikka mos kelish darajasiga ko’ra chin, xato va noaniq (ehtimol, taxminiy) bo’ladi. Obyektiv voqyelikka mos kelgan, uni to’g’ri ifodalagan hukmlar chin, mos kelmaganlari xato bo’ladi. Ayni vaqtda chinligini ham, xatoligini ham aniqlab bo’lmaydigan hukmlar – noaniq hukmlardir.
Hukmlar tilda gaplar orqali ifodalanadi. Hukm mantiqiy kategoriya bo’lsa, gap grammatik kategoriyadir. Hukmlar asosan darak gap orqali ifodalanadi. Faqat darak gaplardagina fikr tasdiq yoki inkor holda bo’ladi.
Masalan, «Vaqt orqaga qaytmaydi», «Hayot – bu harakat» kabi gaplar hukmni ifoda qiladilar.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
