«Фалсафа» фанидан тайёрланган ўқув–услубий мажмуа

Ba’zi davlat arboblari ayollardir.

6. Asoslardan biri inkor hukm bo’lsa, xulosa ham inkor hukm bo’ladi. Masalan:

Hyech bir jinoyat jazosiz qolmaydi.

Vatanga xiyonat qilish jinoyatdir.

Vatanga xiyonat qilish jazosiz qolmaydi.

7. Asoslardan biri juz’iy hukm bo’lsa, xulosa ham juz’iy hukm bo’ladi. Masalan:

Yaxshi farzand ota-onasini hurmat qiladi.

Ba’zi yoshlar yaxshi farzanddir.

Ba’zi yoshlar ota-onasini hurmat qiladi.

Sillogizmning figuralari va moduslari

Oddiy qat’iy sillogizmning strukturasida o’rta terminning joylashishiga qarab sillogizmning to’rtta figurasi farq qilinadi.

I  figurada o’rta termin katta asosning subyekti, kichik asosning predikati bo’lib keladi.

II  figurada o’rta termin katta va kichik asoslarning predikati bo’lib keladi.

III  figurada o’rta termin har ikki asosning subyekti bo’lib keladi.

IV  figurada o’rta termin katta asosning predikati, kichik asosning subyekti bo’lib keladi.

Sillogizm asoslari oddiy qat’iy hukmlar (A, Ye, I, 0)dan iborat. Bu hukmlarning ikki asos va xulosada o’ziga xos tartibda (to’plamda) kelishi modus deb ataladi. «Modus» – shakl degan ma’noni anglatadi. Sillogizm figuralarining o’ziga xos moduslari mavjud. Har bir figuraning to’g’ri moduslarini aniqlashda, to’g’ri xulosa chiqarishda sillogizmning umumiy qoidalari bilan birga har bir figuraning maxsus qoidalariga ham amal qilinadi. Figuralarning maxsus qoidalari sillogizm terminlarining o’ziga xos bog’lanishi asosida aniqlanadi.

Oddiy qat’iy sillogizmning birinchi figurasi quyidagi maxsus qoidalarga ega:

1. Katta asos umumiy hukm bo’lishi kerak.

2. Kichik asos tasdiq hukm bo’lishi kerak.

I  figuraning to’rtta to’g’ri modusi mavjud:

AAA-Barbara, EAE-Celarent,AII-Darii,EIO-Ferio.

Moduslarning birinchi harfi katta asosning, ikkinchi harfi kichik asosning, uchinchi harfi xulosaning sifat va miqdorini ko’rsatadi. Figuralarning moduslarini bir-biridan farqlash maqsadida ularning har biri alohida nom bilan ataladi.

Masalan:

A. Hamma ilmiy qonunlar obyektiv xususiyatga ega.

A. Tafakkur qonunlari – ilmiy qonunlardir.

A. Tafakkur qonunlari obyektiv xususiyatga ega.

Sillogizmning I figurasida oddiy qat’iy hukmlarning barcha turlari bo’yicha hulosalar beriladi

Oddiy qat’iy sillogizmning II figurasi quyidagi maxsus qoidalarga ega:

1. Katta asos umumiy hukm bo’lishi kerak.

2. Asoslarning biri inkor hukm bo’lishi kerak.

II  figuraning to’rtta to’g’ri modusi mavjud:

AEE-Camestres,EAE-Cesare,AOO-Baroko,EIO-Festino.

Masalan:

A. Hamma hukmlar darak gap orqali ifodalanadi.

Ye. Savol darak gap orqali ifodalanmaydi.

Ye. Savol hukm emas.

Sillogizm II figurasidan faqat inkor hukm ko’rinishida xulosa chiqoriladi.

Oddiy qat’iy sillogizmning III figurasining bitta maxsus qoidasi bor: kichik asos tasdiq hukm bo’lishi kerak.

III  figuraning to’g’ri moduslari oltita:

AAI-Darapti,AII-Datasi,IAI-Disamis,EAO-Felapton,EIO-Ferision,OAO-Bokardo.

Masalan,

A. Hamma mantiqshunoslar faylasufdir.

A. Hamma mantiqshunoslar – ilmli kishilardir.

I. Ba’zi ilmli kishilar faylasufdir.

III figuraning xulosalari faqat juz’iy xukmdan iborat bo’ladi

Oddiy qat’iy sillogizmning IV figurasi quyidagi maxsus qoidalarga ega:

1. Asoslarning biri inkor hukm bo’lsa, katta asos umumiy hukm bo’ladi.

2. Katta asos tasdiq hukm bo’lsa, kichik asos umumiy hukm bo’ladi.

IV figuraning beshta to’g’ri modusi mavjud:

AAI-Bramalip,AEE-Camenis,IAI-Dimaris,EAO-Fesapo,EIO-Fresison.

Masalan,

A. Halol odamlarning hammasi vijdonlidir.

A. Hamma vijdonlilar adolatli kishilardir.

I. Ba’zi adolatli kishilar halol odamlardir.

Sillogizmning IV figurasi umumiy tasdiq xukm ko’rinishidagi xulosani bermaydi.

Arastudan boshlab barcha mantiqshunoslar sillogizmning I figurasi va uning moduslariga katta e’tibor berganlar. Ular I figurani mukammal, deb bilganlar, uning xulosalarini aniq va yaqqol, deb hisoblaganlar.