Факултети Ўзбек тили ва адабиёти

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ
ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
САМАРҚАНД ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ
ЎЗБЕК ФИЛОЛОГИЯСИ факултети
ЎЗБЕК ТИЛИ ВА АДАБИЁТИ кафедраси

«КЕЛИШИЛГАН» Ўзбек тили ва адабиёти кафедраси мудири проф. И.К.Мирзаев ________________________ «___» ___________2022 йил

«ТАСДИҚЛАЙМАН» Илмий ишлар проректори доц.Ҳ.Хушвақтов ________________________ «___» ___________2022 йил

ДОКТОРАНТЛАР ВА МУСТАҚИЛ ИЗЛАНУВЧИЛАР УЧУН


Назарий-методологик дастур


Таянч докторант У.А.Убайдуллаеванинг
PhD докторлик диссертация мавзуси:


Алишер Навоий “Лайли ва Мажнун” достони терминларининг
лингво-когнитив таҳлили

10.00.01 – Ўзбек тили ихтисослиги

Илмий раҳбар: проф.И.К.Мирзаев
Самарқанд – 2022
Мавзунинг долзарблиги ва зарурати. Маълумки, ҳозирги ўзбек адабий тили қурилишида терминология алоҳида ўринга ега. Ўзбек терминологияси бир неча асрлик шаклланиш ва тараққиёт тарихига ега. Ўзбек терминологияси тарихи адабиётларда қуйидагича даврлаштирилади:

• 
  Қадимги туркий тил (VII-Х) терминологияси;
  
• 
  ески туркий тил (ХИ-ХИВ) терминологияси;
  
• 
  ески ўзбек адабий тили (ХВ-ХХ) терминологияси;
  
• 
  Шўролар даври ўзбек тили терминологияси;
  
• 
  истиқлол даври ўзбек тили терминологияси¹.
  

Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, ҳозирги ўзбек терминологияси лексикаси таркибида қадимги туркий тил, ески туркий тил ҳамда ески ўзбек адабий тилида мавжуд бўлган лекисик бирликлар ҳам ўз ифодасини топган. Ижтимоий- сиёсий, социал-иқтисодий (Дадабоев 1991), ҳарбий (Дадабоев 1990), ҳуқуқий (Турсунова 2009), зоологик (Абдушукуров 1998), китобат (Юлдашев 2005) ва бошқа терминологик лексиканинг шаклланиши айнан мана шу даврлардан бошлангани сир емас. Ески ўзбекча терминлар ясалишига кўра туб ва ясама терминлардан иборат еди. Ҳ.Дадабоев терминлар ясалишида қатнашган аффиксларни қуйидагича таснифлайди:
Исм-ўзаклардан от-терминлар ясовчи аффикслар: юрт-čï, юлдуз-čï, čериг- čï, тура-лïқ, жибä-лик, кежим-лик ва ҳ.к;
Феъл- ўзаклардан от-терминлар ҳосил қилувчи аффикслар: пус-уğ, бőл-äк// бőл-üк, яса-қ, яса-в каби.
От (исм)лардан феъл-терминлар ясовчи аффикслар: яğï-ла, оқ-ла, čерик-лä каби.
Феъл- ўзаклардан феъл-терминларни ясовчи аффикслар: сава-š, ур-уš, тала-т, евр-ил каби².
Ески ўзбек адабий тили терминологиясининг такомиллашувида , унинг янада юқорироқ босқичга кўтарилишида ўзбек адабий тилининг асосчиси Алишер Навоий ижодининг ўрни беқиёс. Навоий ва унинг замондошлари, издошларининг бадиий, тарихий, илмий асарлари лексик бойлиги таҳлилидан кўринадики, ўзбек тили ички имкониятларидан кенг фойдаланган ҳолда термин яратиш бу давр учун енг сермаҳсул усул ҳисобланган. Шунингдек, бу давр терминологияси ўзлашмалар ҳисобига ҳам шаклланди ва ривожланди. Навоий асарларининг тили ва услуби кўп жиҳатдан тадқиқ қилинган. Бироқ, Навоий асарларида терминларнинг акс етиши масаласи Навоийшунослик ҳам терминология олдида турган муҳим вазифалардан биридир. Алишер Навоий асарлари матнида ўз даврининг турли илм-фан, касб-ҳунарга оид терминларини қўллаган. Уларнинг баъзилари бугунги тилимизда ҳам сақланган бўлса, айримлари бутунлай истеъмолдан чиқиб, ескирган сўзга айланган. Навоий асарлари мазмунини, асл моҳиятини англашда қийинчиликларнинг борлиги маълум. Бу еса ўша давр тили ва ҳозирги ўзбек адабий тили ўртасидаги фарқланишлар билан бевосита боғлиқ. Мазкур диссертацияда тадқиқ қилинадиган “Лайли ва Мажнун” достонидаги терминлар тадқиқи бу борадаги муайян қийинчиликларни маълум даражада бартараф етишга ёрдам беради, деган умиддамиз.