mal darajagacha yetkaziladigan zo'rayib boruvchi m ashqlar m eto-
didan ham da musobaqalashuv m etodlaridan sport mashg‘ulotida
jismoniy tarbiyaning boshqa turlariga nisbatan ancha kengroq
foydalaniladi. Bu metodlar sport faoliyatining spetsifik vazifalari
ta ’siri ostida paydo b o ig an va eng ko‘p taraqqiy etgan.
Jismoniy, texnik, taktik va m a’naviy-irodaviy tayyorgarligi-
ning xususiyatlariga qarab sport mashg‘uloti metodlari shaklan
o'zgarib va to id irilib turadi. Bunda bir m etodning o‘zi tayyor-
garlikning turli tom onlarini amalga
oshirish uchun asos b o iib
xizmat qilishi m um kin. M asalan, yugurish vaqtida o'zgaruvchan
mashq m etodidan foydalangan holda bir vaqtning o‘zida chidam -
lilikni tarbiyalash, yugurish texnikasini takomillashtirish ham -
da kuch-quvvatni masofa bo‘ylab taqsim lashning tanlangan tak-
tik variantini ishlab chiqish m um kin. Bir m etodning o‘zi m azkur
misolda sportchining jismoniy, texnik va taktik tayyorgarligi me-
todi sifatida xizm at qilmoqda. Bunday aralash ta’sir etishning ya-
na ham yorqinroq misolini musobaqa metodida ko'rish mum kin.
M etodlarning bir-biriga bunday kirishib ketishi bevosita sport
formasi yaxshilanadigan maxsus tayyorlov m ashg'ulot bosqichi
uchun ayniqsa xarakterlidir.
Sport
mashg‘uloti
jarayonida
mashg'ulot
uyushtirish-
ning asosiy formasi mashg‘ulot darsi bo'lib,
u jismoniy m ashq
m ashg'ulotlarini tashkil etishning umumiy qonuniyatlariga mu-
vofiq ravishda uyushtiriladi. Jismoniy tarbiya sohasidagi h ar bir
dars singari mashg‘ulot darsi ham uch qismdan, ya’ni kirish —
tayyorlov qismi (m azkur holatda razm inka deb ataladigan), asosiy
qism va yakuniy qismdan iborat bo‘ladi. Bu qism larning kon-
kret xarakteristikasi sportning har bir turi bo‘yicha o‘tkaziladigan
mashg'ulot m azm unining o'ziga xos xususiyatlari bilan belgilana-
di.
M ashg'ulot darsining qancha davom etishi g‘oyat xilm a-xildir.
M asalan, davom etish vaqti nisbatan doim iy bo‘lgan m aktab dar-
sidan farqli o ‘laroq; sport m ashg'uloti jarayonidagi m ashg‘ulot
darsi 3 0 -6 0 daqiqadan to b ir necha soatgacha ham cho‘zilishi
m um kin. Bu sport tu rin in g xususiyatlariga, m ashg‘ulotlarning
xususan nim aga yo'naltirilganiga, m ashg‘ulot bosqichlarining
xususiyatlariga va boshqa shart-sharoitlarga bog‘liqdir. Shu m u-
19
www.ziyouz.com kutubxonasi
nosabat bilan sport m ashg‘uloti darslari
uchun u n in g qism lari
orasidagi nisbat ancha xilm a-xilligi ham da asosiy qism tuzilishi
nihoyatda tu rli-tu m an bo'lishi xarakterlidir. M ashg'ulot darsi,
shuningdek, harakatli zichlik yuksakligi bilan ham farq qiladi.
Sport amaliyotida m ashg'ulot darslaridan tashqari jismoniy
mashqlar bilan qo'shim cha mustaqil mashg‘ulotlar o'tkazish ham
keng tarqalgandir. U lar odatda qisqartirilgan razm inka (qisqa
badantarbiya mashqlari)dan, xususiy vazifalarni hal etadigan
(muskulning ayrim guruhlarini mustahkamlaydigan, texnik m ala-
ka elementlarini takom illashtiradigan va hokazo) m ashqlardan va
uncha katta bo'lm agan yakunlovchi qismdan iborat bo‘ladi. Bu
turdagi m ashg'ulotlar ko‘pincha ertalabki soatlarda o‘tkaziladi va
bunda ular mashg‘ulot funksiyalari bilan bir qatorda ertalabki
gigiyenik gim nastika rolini ham bajaradi.
Sportning tobora ommaviy xarakterga ega bo‘la borishi va
sportchilarning ilmiy-uslubiy bilim darajalari yuksala borishi
bilan mustaqil m ashg‘ulotlarning ahamiyati ham oshib boradi.
U lar trenirovka uyushtirishning asosiy form alaridan biri bo‘lib
qolmoqda. Shunga muvofiq ularning m azm uni ham kengayib
bormoqda.
M ashg'ulotlarning alohida formasi
sifatida musobaqalar-
ni ko'rsatish kerak. Sport musobaqalarining ahamiyati ko‘p qir-
ralidir, shuning uchun ularning aham iyatini faqat m ashg'ulot
funksiyasi bilan cheklab bo‘lmaydi. Biroq m azkur holda ular
m ashg'ulotlarning bir formasi ekani muhimdir.
Sport amaliyotida m usobaqalarning xilma-xil turlari pay-
do bo‘ldi: shaxsiy sport musobaqalari, m e’yor topshirish m u-
sobaqalari va tayyorlov musobaqalari.
Shaxsiy sport musobaqalarida birinchilik uchun, yutuq
uchun, raqobat uchun keskin kurash lahzasi yorqin ifodalangan
bo‘ladi. U lar absolut birinchilik aniqlanadigan (m am lakat, qit’a,
dunyo birinchiliklari,
chempionatlar, spartakiadalar, olim piada-
lar), musobaqalarga va nisbiy birinchilik aniqlanadigan (om m a-
viy krosslar, konkurslar, sovrin uchun a n ’anaviy musobaqalar,
saralash musobaqalari, uchrashuvlar) musobaqalarga bo'linadi.
Birinchi xil musobaqalar odatda ko‘p bosqichli bo'lib, sport
kalendarining asosini tashkil etadi. Ikkinchi xil musobaqalar
20
www.ziyouz.com kutubxonasi
