F. S. Meliboyeva tabiiy geografik jarayonlar

6
-rasm. Karst ko`li. 
 
Respublikamizda 100 ga yaqin katta-kichik karst ko’llari mavjud bo’lib, 
ularning aksariyati kosalarining tagi g’ovakdor, kuchli karstlangan tog’ jisnlaridan 
tashkil topganligi sababli infltratsiya ba’zan esa inflyuatsiya jarayoni kuchli 
ravishda kechadi natijada, karst dahanasi yoki vodiysi bo’ylab to’plangan suv tezda 
yer ostiga shmilib yoki quyilishi tufayli qurib qoladi. Bunday “efemer” mavsumiy 
karst ko’llari biron tektonik yoriqlar yo’nalishi bo’ylab keng tarqalganligini 
ko’ramiz.
Infltratsiya
– gidrologik oqimning tuproq, qum, shag’al va h.k. to’rtlamchi 
davr yotqiziqlari orqali yer ostiga shimilishi. 
Inflyuatsiya
– gidrologik oqimning karst o’bqonlari, quduqlari, shaxtalari 
orqali pastki qatlamlarga to’g’ridan-to’g’ri quyilishi. 
G’oyib bo’luvchi daryolar. Yer ostiga, ya’ni quyi qatlamlarga to’g’ridan-
to’g’ri quyilib, ko’zdan g’oyib bo’luvchi daryolar kuchli karstlangan xududlar 
uchun eng xususiyatli ko’rinishlardan biridir. CHunki gidrologik oqim o’zan 
tubida shakllangan karst o’bqonlari yoki karst quduqlari orqali to’g’ridan-to’g’ri 
gidrogeologik oqimga aylanib inflyuatsiya jarayonini yuzaga keltiradi. Natijada 

---

39 
o’zan bo’ylab xarakatlanayotgan oqim to’satdan g’oyib bo’ladi va g’oyib bo’luvchi 
daryolarga aylanadi. SHunisi xususiyatliki g’oyib bo’luvchi daryolar me’yoriy 
ko’rsatkichlariga ko’ra mavsumiy hamda muttasil oquvchi turkumlarga mansub 
bo’lishi mumkin. 
Mavsumiy xususiyatga ega bo’lgan g’oyib bo’luvchi daryolar yomg’ir, 
erigan qor suvi bilan to’yinganligi tufayli bahor va kuz fasligagina xos davrlarda 
kuzatilishi muikin. Qish faslida bunday daryolar nisbiy balandlikning yuqoriligi, 
havo haroratining pastligi tufayli faoliyat ko’rsatmagan holda, yozning issiq 
kunlarida ham yog’in-sochinni tashkil etuvchi kuestlar yo’nalishiga parallel 
rivojlangan soy tubidagi Zindanak karst qudug’i (chuqurligi 320 m) bahor va kuz 
fasllaridagina inflyuatsiya o’chog’iga aylangan holda, shu davrda oqimga ega 
bo’lgan soyning mavsumiy g’oyib bo’luvchi daryoga aylanishiga sababchi bo’ladi. 
Bunday daryolar korbonatli, sulьfatli karst massivlarida ko’p uchraydi va ular 
inflyuatsiya nuqtasida karstning mavsumiy rivojlanishiga sababchi bo’ladi. 
G’oyib bo’luvchi daryolarning me’yoriy ko’rsatkichi turg’un holda 
kuzatiladigan turlari aksariyat hollarda yer osti suvlaridan to’yinadi. Yoki bunday 
turdagi daryolar goh yer yuzasiga chiqib, goho yana g’oyib bo’lib oqishda davom 
etadi. Suvsiztog’ning Ponjobsoy darasi boshlanishida ana shunday g’oyib 
bo’luvchi daryo mavjud bo’lib, bu yerda 5 l/s atrofida suvi bo’lgan jilg’a gips 
qatlamlari bo’ylab inflyuatsiyaga uchraydi va karstning muttasil rivojlanishiga 
sababchi bo’ladi.
Ushbu jarayonlarning yuzaga kelishida denudatsiya muhim rol o’ynaydi. 
Denudatsiya – lotincha denudatio-ochilib qolish demakdir. Bu holat karst 
jarayonining asosiy maxanizmini tashkil etadi. 
Bu jarayon tufayli tog’ jinslarining yuvilishi va relyefining pastqam joylarda 
to’planishi yuz beradi. Eroziya (oqar suvlar), abraziya (dengiz va ko’l suvlari) karst 
va suffoziya (gidrologik va gidrogeologik oqim), ekzaratsiya (muzliklar ta’sirida) 
tog’jinslari bo’lakchalarining boshqa joylarga ko’chirib olib borilishidir. 
Denudatsiya natijasida tog’ jinslari yemirilib, peneplenlashadi. 
Karst jarayoni rivojlanayotgan hududlarda uning yer osti hosilalari ham 

---

40 
shakllanadi. Yer osti karst xosilalari turkumiga karstlangan yoriqlar, karst 
quduqlari, karst shaxtalari, g’orlar hamda ko’r yer osti karst bo’shliqlari 
mansubdir.