F. S. Meliboyeva tabiiy geografik jarayonlar

5
-
rasm. Karst jarayonining shakllanishi. 
 
Karst jarayonini ilmiy o’rganish jahonning ko’pgina mamlakatlarida keng 
yo’lga qo’yilgan, natijada rus platfrmasi, Ural, Kavkaz, Alьp. Appenin, Bolqon 
yarim oroli, Kordilьera, And tog’lari, janubiy Xitoy, V’etnam, Yaponiya kabi 
O’rta Osiyo tog’lari qisman tekislik (Ustyurt platasi) larida ham o’rganila boshladi. 
N.A.Gvozdetskiy, 
O.Yu.Poslavskaya, 
M.A.Abdujabarov, 
Ya.A.Leven, 
M.M.Mamatqulov, 
A.A.Kreyter, 
A.Mamatov, 
Z.S.Sultonov, 
P.Ataev, 
M.A.Xashimov, 
A.Alimov, 
V.I.Kucheryavix, 
R.X.Xalimov, 
K.R.Aripov, 
I.I.Otajonov, A.Nizomov kabi olimlar O’rta Osiyoning turli regionlarida karstning 

---

32 
turli muammolari bilan shug’ullandilar. Natijada karstning genetik-litologik, 
geomorfologik turlari, gidrologik, gidrogeologik xususiyati ilmiy va xo’jalik 
ahamiyati kabi ko’plab muammolari yoritildi. Jumladan M. Mamatqulov 
tomonidan karstlarni ilmiy o`rganish natijasida quyidagi ishlar amalga oshirilgan:
-O‘rta Osiyoda tarqalgan karst jarayonlari va karst relyef shakllarining 
morfologenetik klassifikatsiyasi yaratilgan; 
- O‘rta Osiyo misolida karst jarayonlarining tarqalish va taraqqiy etish 
qonuniyatlari ishlab chiqilgan; 
- O‘rta Osiyo hududida 1800 ga yaqin yer osti karst bo‘shliqlari (karst g‘orlari, 
quduqlari, shaxtalari) mavjudligi aniqlangan; 
- O‘zbekistonning tog‘oldi va tekislik qismlarida yer yuzasidan turli chuqurliklarda 
shakllangan bir qancha karstlangan suvli gorizontlar borligi aniqlangan va ularning 
tarqalish xaritasi tuzilib, bu borada ish olib boruvchi tashkilotlarga tavsiyanomalar 
berilgan; 
- O‘rta Osiyoning tog‘li va tog‘oldi mintaqalarida ko‘plab yer osti karst 
bo‘shliqlaridan chiqayotgan buloqlar borligi aniqlangan, ularning joylanishi, 
suvining sarfi, rejimi, harorati, kimyoviy tarkibi va boshqa xususiyatlari 
o‘rganilgan va ulardan foydalanish maqsadida tegishli tashkilotlarga 
tavsiyanomalar berilgan;
- O‘rta Osiyo hududida topilgan va tekshirilgan bir qancha yer osti karst 
bo‘shliqlarida marmar oniksi, oltingugurt, aragonit, boksit, mumiyo singari kelib 
chiqishi karst jarayonlari bilan bog‘liq foydali qazilmalar borligi aniqlangan va 
ulardan foydalanish tavsiyanomalari ishlanib, bunday foydali qazilmalarni 
qidiruvchi tashkilotlarga topshirilgan; 
- O‘zbekiston yer osti karst bo‘shliqlaridan turizm va boshqa maqsadlarda 
foydalanish va ulardan foydalanishda muhofaza qilish ishlariga asosiy e’tiborni 
jalb etish masalalari ishlab chiqilgan; 
Karbonatli (oxaktosh, dolomit, mergel), sulfatli (gips, angidrid), xloridli 
(tuz, tosh tuz) kabi jinslar karst jarayoni davomida tektonik yoki qisman mexanik 
yoriqlar bo`ylab harakatlanayotgan yer usti va yer osti suvlari ta`sirida oson eriydi. 

---

33 
Natijada yer usti va yer ostida turli shakllarda bo`shliqlar hosil bo`ladi. Ularni 
ilmiy va amaliy jihatdan o`rganish juda muhimdir. Karst jarayoni shakllanish 
hususiyatlariga qarab ochiq hamda yopiq karst jarayonlariga bo`lib o`rganiladi.
Suvda eriydigan jinslar bevosita yer yuzasiga chiqib yotgan joylardagi karst 
ochiq karst deyiladi. Yog`inlar miqdori katta va karstlashishga xalaqit beruvchi 
jinslar tez yuvilib ketishi natijasida doim ochiqligicha qoladi. Ochiq karstning 
ko`payishiga o`rmonlarni kesish, tuproq qoplamini yuvilib ketishiga imkon 
yaratilishi asosiy sabablardan biridir. Bunday karstlar Oʻrta dengiz atrofi 
mamlakatlarida, Qrim, Kavkaz va Oʻrta Osiyoning baʼzi joylarida bor.
Ochiq karst relyefiga karrlar, karst, voronkalari, karst quduqlari, soyliklar, 
qoldiq balandliklar kiradi. 
Karrlar- yong`ir va qor suvlarining eroziya ishi va karstlanuvchi tog` 
jinslarining eritilishi natijasida hosil bo`lgan chuqur (1-2 m gacha) va tor, bir-
biriga parallel bo`lgan jo`yaklar hisoblanadi. Ular yoriqli jinslar qoplagan tik 
yonbag`irlarda hosil bo`ladi. Bunday shakllarni Shoximardon xavzasida 
Yordondagi Qiziltog`ning tik qoyasida kuzatish mumkin. 
Karrlar ko`p uchraydigan joylarni karr dalalari deyiladi. Ushbu hududlar esa 
eng noquloy yerlar hisoblanadi. Vaqtlar o`tishi bilan karrlar nurash natijasida o`z 
qiyofasini o`zgartiradi.
A.
Nizomov tomonidan karrlar quyidagi guruhlarga bo`lib o`ragnilgan: