F. S. Meliboyeva tabiiy geografik jarayonlar

9-rasm. AQShdagi Flint-Mamont g`ori 
 
Ko’r karst bo’shliqlar.
Yer osti karst xosilalarining ushbu turi kirish va 
chiqish yo’llari kuzatilmaydigan bo’shliqlar tarzida namoyon bo’ladi. Ko’r karst 
bo’shliqlari gaz, neft, suv va boshqa qazilma boyliklar zaxirasini aniqlash yoki 
ularni qazib olish, shaxta, shtolьnyalar o’tkazish ishlarini amalga oshirish 
jarayonida namoyon bo’ladi. Ko’r karst bo’shliqlari Janubiy Farg’ona, 
CHumqartov, Zarafshon tog’ining g’arbiy qismlari, Zarabuloq-Ziyovuddin tog’lari, 
Markaziy Qizilqum qoldiq tog’lari, Xisor tizmasi bo’ylab (Ketmonchopdi 
tog’ining janubiy-sharqiy yon bag’ridagi, Boysun ko’mir konini qazish ishlari 
jarayonida) aniqlangan. Ularning aksariyati xaqiq-oniks qatlamlari bilan qoplangan 
stalaktit, stalagmitlar rivojlangan haqida namoyon bo’ladi.
Karstli rayonlarning yer po’stida yuza va chuqur bo’shliqlarning mavjudligi 
bu hududlarning gidrografik tarmoqlarini o’ziga xos bo’lishiga olib keladi. Yog’in 
suvlari voronka va yer yoriqlaridan chuqurga tushib ketadi. Natijada yer ustidagi 
daryo tarmoqlari rivojlanmay qoladi. Karstli hududlargaga chetdan oqib keluvchi 
daryolar suvi birdaniga yer ostiga tushib ketadi, yoki karst teshiklariga asta-sekin 
oqib tushib yo’qolib ketadi. 

---

44 
Bu daryolarning ba’zi birlari ma’lum masofada yer ostida oqqach, yana yer 
betiga chiqadi. Boshqalari yer ostiga ketgach, ko’pdan-ko’p yer osti kanallariga 
bo’linib, tugab ketadi. Ba’zan bir qancha yer osti suv oqimlari yig’ilib, yaigi daryo 
hosil qiladi; bu daryo yer betiga voklyuza deb ataluvchi katta buloqlar tarzida oqib 
chiqadi. 
Daryolar tagi grunt suvlari sathidan pastda bo’lgandagina ochiq karstli 
hududlarda doimiy daryolar bo’lishi mumkin. Bunday daryolar vodiysi juda 
chuqur, dara yoki kan’on shaklida bo’ladi.
Yopiq karstdagi daryolar va ularning vodiylari ochiq karstdagi kabi yaqqol 
aks etgan o’ziga xos belgilarga ega emas. Ular oddiy daryolardan suvining 
ko’pincha karst chuqurliklariga tushib ketishi bilan farq qiladi. 
Karst tarqalgan hududlarning qishloq xo’jaligida foydalanish sharoiti ham 
o’ziga xosdir. Karst rivojlangan joylarning suvni tortib ketishi ochiq karstli 
ko’pdan-ko’p rayonlarning suvsiz va unumsiz bo’lishiga olib keladi. Namligi 
ortiqcha zonalardagi karstli rayonlar suv o’tkazmaydigan jinslardan tuzilgan 
hududlarga qaraganda ancha qulaydir. 
Karbonatli jinslar tarqalgan karstli hududlardada shu zonadagi boshqa jinslar 
ko’p bo’lgan joylardagiga qaraganda unumdorroq tuproqlar rivojlanadi. Karstning 
gidrogeologik xususiyatlari ohakli hududlar iqlimida haroratning yuqori va 
havoning quruq bo’lishiga imkon beradi. Shu sababli karst jarayoni turli geografik 
zonalarda turlicha bo`ladi. Ochiq karst O`rta dengiz subtropiklarida juda keng 
tarqalgan bo`lib, ushbu karstni turlarini O`rta dengiz tipi ham deyiladi. Bu 
hududlarda karst hodisasining rivojlanishi uchun hududning geologik tuzilishi va 
iqlim sharoiti juda qulaydir. Yog`inlarning jala tarzida yog`ishi, quruq faslning 
mavjudligi yer betiga chiqib yotgan ohaktoshlarda yomg`ir suvlarining faolligi 
kuchaytiradi. 
Mo`tadil iqlim sharoitida ham karstning rivojlanishi uchun qulay sharoit 
mavjud bo`lib, bu yerda asosan yopiq karst turlari rivojlanadi. Yer osti karst 
bo`shliqlari asosan yer osti suvlarining ishi bilan bog`liq. Yuza shakllari esa 
o`pirilishlar bilan bog`liqdir. 

---

45 
Tropiklarda esa o`ziga xos karst qoldiq tog`li shakllari keng tarqalgan. 
Boshqa zonalarda karstning pastqam shakllari keng tarqalgan bo`lsa, tropik 
karstlarda balandlik shakllari keng tarqalgan. 
Arid zonalarda namlikning yetishmasligi karst hodisasining faol bo`lishiga 
imkon bermaydi. Sovuq iqlim sharoitida suv muzlaganligi va haroratning pastligi 
erish jarayoniga salbiy ta`sir ko`rsatadi.