|
Optimal tanlov
zcmasi
7-chizma
“X oh laym an”
- bu qiziqishlar va mayil, xohishlar.
Q iziqish
- bu qandaydir fanni bilishga bo‘lgan ishtiyoq, intilish
bilan bog‘liq hodisa bo‘lib, kasb tanlovchini xatti - harakatidir.
M ayil
- kasb tanlovchini m a’lum bir faoliyat bilan shug‘ullanishga
intilishidir. Qiziqish va mayilni bir - biri bilan mos tushushi yoki
tushmasligi mumkin. ularning birligi bitta, bir qancha va ko‘pgina
faoliyatlarga qaratilgan boMishi mumkin.
“Bajara olam an” - qobiliyatlar, s o g iig i darajasi.
Q obiliyat
- bu m a’lum bir ish faoliyatini bajarishni osonlashti-
ra oladigan individual qobiliyatlar hisoblanadi. Kasb tanlovchini
o ‘zlashtirayotgan bilimlarini yengil va oson o ‘zlashtira olishi hi
soblanadi.
“Xohlayman” va “bajara olaman”dan tashqari yana uchinchi to-
mon borki, bu “Kerak” deb nomlanadi. Bu mehnat bozorining ehti
yojlari hisoblanadi.
133
Bu formula asosida kasb tanlashga bo‘lgan talablar asosan tu-
shuntiriladi. Kasb tanlashga bo‘lgan talablar mohiyati jihatidan quyi
dagi savollarga javob berishni talab qiladi. Ya’ni “qanday qilsam o ‘z
hayotimni 1/3 qismini baxtli qila olaman”. XVI asrdayoq Frensis
Bekon o ‘z hayotini baxtli deb hisoblaganlaming ko‘pchiligi o ‘zi yoq-
tirgan kasb bilan shug‘ullangan insonlar deb ko‘rsatgan edi. Agarda
o ‘zingiz yoqtirmagan kasb bilan shug‘ulansangiz u holda har kuni
kamida 8 soat yoqtirmagan kasbingiz bilan shug‘ullanasiz. Bu esa
sizda toliqishni, tez charchab qolishni sababchisi bo‘ladi.
K.M. Gurevich har qanday inson biror bir kasbni egallashi mum
kin deydi, lekin gap shundaki bu inson shu kasbni egallashga qancha
vaqt sarflagan. Agarda u tanlagan kasbini o‘zi qiziqib tanlagan bo‘lsa
u holda undagi qobiliyat kasbni tez o ‘zlashtirishga imkoniyat beradi.
Aksi b o lsa bu kasbni tanlashga qiyinchiliklar paydo qiladi. Albatta o ‘z
ustida ishlab borgan kasb tanlovchi kasbni oson va qulay o ‘zlashtiradi.
Noto‘g‘ri kasb tanlash taxminan uchta yo‘nalishda ko‘zga tashlanadi:
1) Kasb dunyosini bilmaslik - mavjud kasblar va kelajagi dolzarb
kasblami bilmaslik.
2) Kasb tanlash Qonunlarini bilmaslik.
3) 0 ‘z - o ‘zini bilmaslik - y a ’ni “Men nimaga ega b o ‘lishni
xohlaym an” va “nimadan men qoniqaman” degan savollarga o ‘zida
javob topmaslik.
Katta hajmga ega bo‘lgan kasblami tanlash uchun o ‘ziga xos kasb
lar klassifikatsiyasi mavjud. Kasb klassifikatsiyasini E.A. Klimov
tomonidan ko ‘rsatib berilgan tasniflari mavjud. Unga asosan kasb
ni beshta predmet, uchta maqsad, to ‘rtta omillar va to ‘rtta mehnat
sharoitlariga asosan tasniflash mumkin. E.A. Klimov mehnat qurol-
lariga asosan beshta guruhni k o ‘rsatadi. Bu “inson - texnika”, “in
son - inson”, “Inson - tabiat”, “inson - belgilar tizim i”, “Inson - ba
diiy obraz” .
134
1. Inson - texnika. Bu kasb
guruhiga ishlab chiqarish bilan
bog‘liq b o ig a n , texnikani loyihalash va ta ’mirlash bilan bog‘liq
b o ‘lgan kasblar kiradi. Bular injener, konstruktor, uchuvchi, mash-
inist, haydovchi, elektrik, quruvchi va boshqalar.
2. Inson - inson. Bu kasb alohida ijtimoiy xarakterga ega b o ‘lib
o ‘ziga xos ruhiy holatlarni ham talab qiladi. Bu kasblar insondan
chidam va talabni so ‘raydi. 0 ‘ziga m as’uliyatni olishni, o ‘zidagi
emotsional holatlarni boshqarishni talab qiladi. Bularga shifokor,
hamshira, o ‘qituvchi, tarbiyachi, ofitsiant, yurist, sotuvchi, sarta-
rosh, ekskursovod va boshqalar kiradi.
3. Inson - tabiat. Bu kasb egalari tirik va jonsiz tabiat bilan alo-
qadagi kishilardir. Tabiiy resurslarni o ‘rganuvchi, hayvonlar va
o ‘simliklarni parvarishlovchi, ularni davolash bilan bog‘liq sohalar.
Bularga agronom, zootexnik, veterinar, kinolog, o'sim likshunos,
geolog, ekolog va boshqalar kiradi.
4. Inson va belgilar tizimi. Bu kasb namoyondalariga o g ‘zaki
va yozma nutq bilan bog‘liq, son, miqdor va hujjatlar bilan
ishlovchilar kiradi. Bular iqtisodchi, hisobchi, lingvist, matema-
tiklar, programmistlar, natariustlar va boshqalar kiradi.
5. Inson - badiiy obrazlar. Bularga musiqa, badiiy - adabiyot,
aktiyorlar va boshqa soha egalari kiradi. Bular ijodiy ish kishilari
hisoblanib ular ijodiy faoliyat bilan shug‘ullanadilar. Bu soha ega-
larida ijod qilish qobiliyati, talant, mehnatsevarlik kabi tomonlar
bo‘lishi zarur hisoblanadi.
Albatta bu sanab o ktilganlar barcha sohalarni qamrab olmaydi.
Bulardan tashqari ko‘pgina sohalarni aralash holatlarini k o ‘rsatuvchi
kasblar ham mavjuddir.
Kasbga qo‘yiladigan talablar bu inson psixik xususiyatlari va ja-
rayonlari bilan ham bog‘liqdir. Kasb tanlovchi kasb tanlashda o ‘zidagi
tasavvur jarayonini ham taraqqiy etdirgan bo‘lishi kerak. 0 ‘zi tan-
135
layotgan kasbni k o‘z oldiga keltira olmasa u bu kasbni egallay ol-
maydi. Kasb tanlashda muhim tomonlardan biri bu insonga beri-
ladigan kasbiy m aslahatlar hisoblanadi. Kasbiy maslahat (angl.
vocational counseling
) — insonlarga kasb tanlashda yoki kasbni
qayta tanlashlarida yordam beruvchi metod hisoblanadi. Kasbiy
maslahat ayniqsa yoshlar uchun zarur b o ig an jarayon hisoblanadi.
Yoshlar kasb tanlayotganlarida hali o ‘zlarini to‘la anglay olmagan
va unda adashib qolishlari yoki ikkilanishlari mavjud bo‘ladi. Bu
sharoitda kasb psixologi o ‘z maslahatlari bilan yoshlarga yordam be
radi. Kasbiy maslahat ishini uch etapga ajratish mumkin.
> Kasbiy maslahatga tayyorgarlik o ‘quvchilarni kasbni ong
li ravishda tanlashga olib kelishi kerak va bu maktabdagi o ‘qish
davrini qamrab olishi kerak b o ‘ladi.
> Oxiriga yetkazilgan kasbiy maslahatning maqsadi - bu
o ‘quvchilarni qiziqishlarini, intilishlarini va psixofiziologik qo-
biliyatlari asosida ularga yordam berish hisoblanadi.
> Aniqlovchi kasbiy maslahat maktab chegarasidan tashqa-
riga chiqadi va kasb - hunar, oliygoh, ishlab chiqarish bilan
bog‘liq b o ‘ladi.
Hozirgi vaqtda amaliy psixologlar oldida asosan to ‘rtta asosiy
y o ‘nalish shakllanib kelmoqda. Bular 1) psixodiagnostika; 2) psi
xologik maslahat; 3) psixologik profilaktika; 4) psixologik korrek-
siya hisoblanadi. Psixologik maslahat psixodiagnostik tekshiruv-
dan keyin beriladi. Bu beriladigan m aslahatlar aniq, tushunarli va
amaliy jihatdan tadbiq qilinadigan holatda berilishi kerak b o ‘ladi.
Bundan tashqari psixologik maslahat kasb tanlovchini psixolog
bilan olib boriladigan suhbatidan keyin ham berilishi mumkin.
Psixologik maslahatga shuningdek o ‘qituvchilar bilan, ota - ona-
lar bilan ularning o ‘quv jarayonidagi ishlari va o ‘z mutaxassis-
ligini oshirish bilan bog‘liq holda ham olib boriladi.
136
Download Do'stlaringiz bilan baham: |
