F. R. Abduraxmonov z. E. Abduraxmonova

bilim  berish,  m alaka va  k o4nikm alar hosil  qilish jarayon i,  inson­
ni  hayotga  va  m ehnatga  tayyorlashning asosiy vositasidir. 
Ta’lim 
jarayonida  bilim,  m a’lumot  olinadi  va  insonni  tarbiyasi  amalga 
oshiriladi.Ta’limning  mohiyat  va  mazmuni  bu  dars  berish jarayoni, 
ya’ni  pedagog  faoliyatini  o ‘quvchining  bilish,  o ‘rganish  faoliyatiga 
rahbarlik  qilish  va  uni  tashkil  qilish  hisoblanadi.  Dunyoning  juda 
ko‘plab  buyuk  insonlari  ta ’limga  e ’tibor  berib  ularga  o ‘z  baholarini 
ham  berib  ketganlari  m a’lum.  Deylik,  Ya.Komenskiy  “Ta’lim  ha- 
qiqiy,  to la , ravshan  va mustahkam  b o ‘lm og‘i  zarur” degan edi.  Rus 
faylasufi  V.G.Belinskiy  “Ta’lim  va  kamolotning  turi  k o ‘p,  ularning 
har biri  o ‘zicha muhim,  ammo  ahloqiy  ta ’lim  ularning  barchasidan 
yuqori  turm o gl  lozim” degan  edi.  Bu so ‘zdan  ko‘rinib turibdiki,  in­
son  bilimlarining  yaxshi  boMishi  uchun  unda  eng  avvalo  tarbiyaviy 
ta’lim  bo‘lm og‘i  zarurdir.  0 ‘sib  kelayotgan yoshlami  bilim olishlari 
uchun tarbiyaviy ta ’lim  muhim  va zamriy ehtiyoj dir.
Ta’lim  jarayonlam i  boshqarish  har  doim  jam iyat  nazoratida  va 
davlat  himoyasida  b o iib   kelgan.  Jamiyat  uchun  va  uning  ehtiyojla- 
rini  qondirish  uchun  ko‘plab  kadrlar  kerak  bo ‘lgan  va  shunga jam i­
yat har doim  intilib borgan.  Jamiyatning kadrlarga bo‘lgan ehtiyoj ini 
esa  bu  kadrlami  tarbiyalab  berayotgan  pedagoglar  amalga  oshirgan 
va oshirib  kelmoqda.  Jamiyat  bu  kadrlami  tayyorlashda m a’lum  bir 
hujjatlarga  asoslanadi.  Bu eng avvalo  0 ‘zbekiston  Respublikasining 
Konstitutsiyasi  hisoblanadi.  Uning 41  moddasida Har kim bilim olish 
huquqiga  ega  deb  yozib  qo‘yilgan.  Bundan  kelib  chiqqan  holda  tar- 
biyalanayotgan  yoshlami  tarbiyalashda  m a’lum  bir  hujjatlarga  asosan 
boshqariladi.  Bu  esa  Davlat  tomonidan  nazorat  qilinadi.  0 ‘zbekiston 
Respublikasining  “Ta’lim to‘g ‘risidagi” Qonuni va Kadrlar tayyorlash 
milliy dasturi ta’lim tizimini  isloh qilish va uni  yangi o ‘zanga olib chi- 
qish bilan b o g iiq  hujjatlar  qatoriga  kiradi. Bu hujjatlarga asosan ta’lim 
va  tarbiya  ishlarini  isloh  qilish  va  dunyodagi  ilg‘or  davlatlar  qatoriga
122

---

olib chiqish maqsadi qo‘yilgan.  “Sir emaski, har qaysi davlat, har qaysi 
millat  nafaqat erosti  va  erusti  tabiiy  boyliklari  bilan,  harbiy  qudrati  va 
ishlab  chiqarish  salohiyati  bilan,  balki  birinchi  navbatda o ‘zining yuk­
sak  madaniyati va m a’naviyati  bilan  kuchlidir”.  [9,5.]
Bu esa yoshlami  ta’lim va tarbiya berish  ulami  dunyoqarashini  va 
m a’naviyatini  kengaytirib borish  zarurligini  ko‘rsatadi.
Mamlakatimizda  ta’lim  sohasida  bolayotgan  o ‘zgarishlar,  ya’ni 
qabul  qilingan  Qonun  va  farmoyishlar jamiyatimiz  ravnaqiga  ijobiy 
ta’sir  qilishi  shubhasizdir.  Ular  mamlakatning  intellektual  salohiyati- 
ni  oshirishda,  davlat  ta’lim  standarti  talablariga javob  bera  oladigan, 
yetuk,  raqobatbardosh  kadrlar  tayyorlashda  muhim  omil  hisoblanadi. 
«Ta’lim  totg lrisida»gi  Qonun  va  «Kadrlar  tayyorlash  milliy  das- 
turi»  ning  qabul  qilinishi  hamda  amaliyotga  joriy  etilishi  bun- 
ing  yaqqol  misolidir.  Ayniqsa,  ta’limning  o ‘rta  maxsus,  kasb-hu- 
nar  ta’limi  tizimi  bosqichidagi  yangiliklar  boshqa  jarayonlardan 
o ‘zining  tizimliligi,  izchilligi  va  uzviyligi  bilan  ajralib  turadi.  0 ‘rta 
maxsus,  kasb-hunar  ta’limi  muassasalari  jamiyatimizga  ijodiy  ta- 
fakkurga  ega,  bilim  salohiyati  yuqori  bo igan,  malakali  kichik  mu- 
taxassislami  yetkazib  berishi  kerak.  Buning  uchun,  albatta,  kasb  - 
hunar  kollejlarida  yoshlarga  bilim  beradigan  pedagog  va  muhandis- 
pedagoglaming  kasbiy  tayyorgarlik  darajasiga  e ’tibor  qaratilm ogl 
zarur.  Ularning  sa’i-harakatlari  tufayli  ta ’lim  tizimi  ishlaydi.
Oliy  ta’lim  tizimining  birinchi  bosqichida  ta’lim  dasturlari  umumiy 
o ‘rta  va  oTta  maxsus,  kasb-hunar  ta’limi  bilan  uzluksizlik  va  uzviy- 
likni  ta’minlagan  holda  talabaning  o ‘quv  rejasidagi  fanlar  bloklarini 
(gumanitar,  ijtimoiy-iqtisodiy,  matematik  va tabiiy-ilmiy;  umumkas- 
biy  ixtisoslik  hamda  qo‘shimcha)  o ‘zlashtirishlarini  nazarda  tutadi. 
Oliy  ta’limning  maqsadi  ta ’lim  oluvchi  tarbiyaliy  inson  shaxsini 
shakllantirishdir.  Ta’lim  va  tarbiya  to ‘g ‘risida  taniqli  faylasuf  olim 
akademik  Erkin  Yusupov  shunday  yozadi:  “Tarbiya  -   inson  shaxsi 
m a’naviy  qiyofasini  shakllantirishga  qaratilgan  tadbirlar  tizimidir.
123

---

Ta’lim  esa  ahloqli,  odobli  shaxsga  hunar  o ‘rgatish,  bilim  berishdir. 
Inson shaxsini shakllantirish bilan b o g iiq  boTgan tarbiya va ta’lim bir
-  biri bilan  uzviy bog‘langan jarayondir.”  [37,118.]Ta’lim oluvchi tar- 
biyali  boisagina  o ‘z  ustozidan  bilimlami  to i a   o ‘zlashtira  oladi.  Tar­
biya esa bu ta’lim bilan b o g iiq  holda о ‘zlashtiriladigan jarayondir.  Bu 
haqida  o ‘zbek  pedagogikasining  asoschilaridan  bir  b o ig an   Abdulla 
Avloniy shunday yozadi:  “Dars  (ya’ni  ta iim )  ila tarbiya orasida biroz 
farq  bor  b o is a   ham,  ikkisi  bir  -  biridan  ayrilmaydigan,  birining  vu- 
judi  birga boylangan jon va tan kabidir...  Chunki  dars oluvchi  tarbiya 
oluvchi,  amal  qiluvchi  demakdir”.  [13,15  -1 6 .]0 ‘zbekistonda  yosh- 
lami tarbiyalash bilan b o g iiq  juda ko‘p amaliy ishlar olib borilmoqda. 
«T aiim   to‘g ‘risida»gi  Qonunda  ta iim   tizimi  va  uning  turlari  haqida 
Qonunlar  qabul  qilingan.  Bunda  shunday  deyiladi:  “CTzbekiston  Re- 
spublikasining  ta iim  tizimi  quyidagilami  o ‘z  ichiga oladi:
-  davlat  ta iim   standartlariga  muvofiq ta iim   dasturlarini  am al­
ga oshiruvchi  davlat  va  nodavlat  ta iim   muassasalari;
-  ta iim   tizim ining 
faoliyat  k o ‘rsatishi  va 
rivojlanishini 
ta ’minlash  uchun  zam r  b o ig a n   tadqiqot  ishlarini  bajaruvchi  il­
miy  -  pedagogik  muassasalar;
- ta iim   sohasidagi  davlat boshqaruv  organlari,  shuningdek  ular- 
ga  qarashli  korxonalar,  muassasalar  va tashkilotlar.
0 ‘zbekiston  Respublikasining  ta iim   tizimi  yagona  va  uzluksiz- 
dir.”  [9,22.]
0 ‘zbekistonda  yoshlarni  bilim  va  m alakalar  bilan  ta ’minlovchi 
ta iim   tizimiga juda  katta  e ’tibor  berilib  kelinmoqda.  Uning  moddiy 
bazasini  yaratish  va  jahon  standartlariga  mos  b o ig a n   kadrlar  tizi- 
mini  yaratishga  hamma  sharoitlar  yaratilmoqda.  Bugungi  kunda 
mamlakatimiz aholisining  64  foizini  yoshlar tashkil  etishi,  ularni  shu 
mamlakatning  asosiy  ishlab  chiqaruvchi  b o ia ja k   kuchi  ekanligini 
ko‘rsatadi.  Shuning  uchun  ta iim   va  tarbiya  va  kasbiy  tayyorgarlik
124

---

ko‘rish,  yoshlarni  bilimga,  malakaga  ega  qilish  eng  muhim  masa- 
lalardan  biri  hisoblanadi.  Kadrlar tayyorlash  milliy  dasturi  va  m ak­
tab  ta ’limini  rivojlantirish  davlat  umummilliy  dasturining  amalga 
oshirilishi  natijasida  1  ming  536  ta  akademik  litsey  va  kasb  -  hunar 
kolleji,  um um ta’lim  maktablarining qariyb  9  mingtasi, y a’ni  deyarli 
hammasi,  lining  800  dan  ortiq  sport  zali  namunaviy  loyihalar  aso­
sida barpo etildi  yoki  kapital rekonstruksiya qilindi.  Bu kabi  ko'plab 
misollar  o ksib  kelayotgan  yoshlarni  kasb  egallashlari  uchun  mod­
diy  sharoitlar  yaratilganini  ko ‘rsatadi.  Quyida  sinflarni  kompyuter 
bilan  ta ’minlanganlik  darajasiga  rasm  orqali  ko'rsatib  bermoq- 
damiz.
l-rasm :[l 8,  105.  ]
Yoshlarga yaratilayotgan bu kabi sharoitlar ularni ruhiy -  psixologik 
holatlarini  ko‘taradi  va  ulami  kasb  egallashlari  uchun,  o ‘zlari  sevgan 
kasblarini egallashlari  uchun  intilishlarini, qiziqishlarini oshiradi. Kasb 
egallash  uchun  yoshlar  o ‘zlarini  tayyorlab  borishlari,  o ‘qituvchilari
125

---

bilan  o ‘zaro  munosabatlarini  yaxshilashlari  juda  zaruriy jarayonlar- 
dan biri hisoblanadi. Ta’lim tizimini laboratoriyalar, kompyuter xona- 
lar,  sport  maydonlari  va  boshqa  jihozlar  bilan  ta ’minlanishi  yosh- 
larda  ijtimoiy  psixologik  holatlam i  yaxshilanishiga  olib  keladi.  Bu 
kabi  tayyorgarliklar  ularda  kasblarga  b o ‘lgan  qiziqish,  xohish  va 
istaklarni  vujudga  keltiradi.  Bular  esa  ulami  bo‘lg‘usida  aniq  bir 
kasbni  egallashlari  uchun  turtki  b o ‘ladi. Albatta,  yaratilayotgan  sha- 
roitlar yoshlarga,  ularning  ruhiy holatlariga  o ‘z ta ’sirini  ko‘rsatadi.