F. R. Abduraxmonov z. E. Abduraxmonova

Shaxsni tarbiyalashda  pedagog  va  o ‘quvchi  muloqoti. 
Shaxsni 
tarbiyalashda uning muhim tomonlaridan biri bu pedagog va o ‘quvchi 
o ‘rtasidagi  sodir  bo‘ladigan  muloqot  hisoblanadi.  Bu  jarayonda 
pedagog o ‘z vazifalarini amalga oshirib borib yosh avlodga o ‘z bilim- 
larini  va  tarbiyasini  berib  boradi.  0 ‘quvchining  vazifasi  o ‘qituvchi, 
ustozi  berayotgan  bilimlami  o ‘zlashtirib  borish  hisoblanadi.  Psixo- 
logiya va boshqa fanlar tomonidan olib borilgan  izlanishlar bolalami 
bir  xil  bo ‘lmasligini,  ulami  tuzilishi,  nerv  -   fiziologik  xususiyatlari, 
m a’naviyati,  dunyoqarashi,  shu  vaqtgaeha  orttirib  kelgan  bilimlari, 
yashash  sharoitlari  va  shu  kabilar,  tarbiyalanuvchilami  bir  xil  emas- 
ligini tasdiqlaydi va shunga asosan bilimlar berishni talab ham qiladi.
Pedagogik  muloqot -   bu  pedagogning  o ‘quvchilar  bilan  darsda 
va  darsdan  tashqarida  sodir  bo‘ladigan  kasbiy  muloqoti  hisobla­
nadi.  U  o ‘ziga  xos  m a’lum  pedagogik  vazifani  bajarib,  o ‘quv  faoli- 
yatidagi ijtimoiy -  psixologik  iqlimni  yaxshilashga  qaratilgan, ya’ni 
o ‘qituvchilar  o ‘rtasidagi  muloqotni  va  o ‘quvchilar  o ‘rtasidagi  mu- 
loqotlami  shakllanishidagi 
ijtimoiy  -  psixologik  iqlimni  vujudga 
keltiradi.  Muloqotning yutug‘i bu  ta ’lim  va  tarbiya  sohasidagi  mu- 
vaffaqiyatlami  rivojlantirish va yanada yaxshi  shakllantirishdir.
Tarbiyalash  o ‘zining  mohiyati  jihatidan  -   o ‘zaro  muloqotga 
kirishish jarayonidir,  ya’ni  uning  asosida  o ‘zaro  muloqotga kirishish 
yotadi.  Muloqot  orqali  pedagog  o ‘quvchilami  xulq  -  atvorini  va 
faoliyatini  tashkil  qiladi.  Ulami  ishlarini,  o ‘zlarini  tutishlarini  baho- 
laydi,  yuz  berayotgan jarayonlar,  hodisalar  haqida  m a’lumotlar  be­
radi, har xil xatti -  harakatlardan kuyunish hissini beradi, o ‘z imkoni- 
yatlaridan  ishonehni y o ‘qolishiga yo‘l  qo‘ymaydi.
Bolalar  bilan  suhbatlashish,  kattalar  bilan  suhbatlashishga  nis- 
batan  anchayin  qiyin  o ‘tadi.  Bu jarayonda pedagog  bolaning  iehki 
dunyosidagi kechayotgan q a ra m a - qarshiliklami, unga so‘z bilan mu- 
rojaat  qilganda  sodir b o‘ladigan  emotsional  keehinmalami  hisobga
248

---

olishi,  uning  kattalar bilan  b oiadigan  munosabatidagi  yolg‘onlarga 
boiadigan  hissini  bilib  turishi  kerak  boiadi.  Bolalarda  boiadigan 
muloqot nafaqat  so‘z bilan  yana har xil jestlar, mimikalar, qarashlar va 
hatto jim turish orqali ham sodir boiadi.
Muloqot  texnologiyasi  -   bu  eng  avvalo  o‘qituvchi  shaxsini  kasbiy 
faoliyatda o ‘zini  imkoniyatlarini ko‘rsatish vositasi hamdir. CVqituvchini 
o‘quvchi bilan boiadigan muloqoti har xil vazifalami  bajaradi:
1)  M aiu m o t beruvchilik;
2)  M e’yoriy  vazifasi;
3)  Bilim  berish  vazifasi;
4)  Kommunikativ  vazifasi;
5)  Boshqarish vazifasi;
6)  Tarbiyalash  vazifasi.
0 ‘qituvchi  va  o ‘quvchi  o ‘rtasidagi  boiadigan  pedagogik  mulo- 
qotga  ko‘pgina  pedagoglar  e’tibor  berib  o ‘z fikrlarini  aytib  o ‘tganlar. 
Bular quyidagilar: A.S.Makarenko  o lqituvchini pedagoglik  mahorati- 
ni texnikasini yaxshi egallash kerakligiga  e ’tibor bergan.  S.T.  Shatskiy 
ham bu sohaga e ’tibor berib o ‘qituvchi nafaqat o ‘zi talab qilayotgan  ta- 
lablaming mohiyatiga e ’tibor berishi, balki  ulami  shakli va toniga ham 
o ‘z e ’tiborini  qaratishi  kerakligini ko‘rsatgan. V.A.Suxomilinskiy  ham 
o ‘quvchi  va o ‘qituvchi o ‘rtasidagi  muloqotga e ’tibor berib, maktabda 
aytilgan  har  bir  so‘z  o ‘ylangan,  aqlli,  maqsadga  muvofiq,  o ‘z  vazniga 
ega bo‘lishi -  bu aniq  insonga  jonli tarzda qadrsizlanmagan  holda qa- 
ratilgan  b oiishi  va  uning  qimmati  har  doim  oshib  borishi  kerak  deb 
ko‘rsatadi.
Pedagog  va  o ‘quvchi  o ‘rtasida  b o iadigan  muloqotda  muhim 
tomonlardan  biri  bu  muloqot  qilish  stili  (demokrati  yoki  avtoritar) 
hisoblanadi.  0 ‘qish jarayonini  va  intizomni  yaxshilash  uchun  avto­
ritar y o id a n   foydalaniladi.  Bunda o ‘qishni  xohlamaydigan,  qiziqishi 
yo‘q,  darslarda faol  boim aydigan  o ‘quvchilarga  qaratiladi.
249

---

Demokratlashtirish  -   bu shaxs va jam iyatning qiziqishlariga  qara­
tilgan  burilishdir.  Bunda  o ‘qituvchi  b o ‘ysundirishdan  gumanizatsi- 
yalashga  asoslangan,  erkin  fikrlovchi,  o ‘z  ehtiyoji  va  qiziqishlari 
asosida  boshqarish  hisoblanadi.  Bunda  o ‘qish  va  o ‘qishdan  tashqari 
jarayonlarda bo‘ladigan muloqotlarda ijobiy  muhit  sodir b o ‘ladi.