F. R. Abduraxmonov z. E. Abduraxmonova

jam iyatdagi  huquqiy  normalarga  javob  beradigan,  insonni
 
kelajagini  belgilab  beradigan  o ‘ziga  xos  murakkab  bo‘lgan
 
jarayon 
deb  belgilashim iz  mumkin.  Kasb  -   bu  insonni  m a’lum 
bir  ehtiyojlarini  va  manfaatlarini  o ‘zi  tanlagan  kasb  faoliyatidagi 
bilimlari,  layoqati,  m alakalariga  xos  xususiyatlari  orqali  namoyon 
b o ‘lishidir.  Kasbga  xos  b o ‘lgan  jarayonlar,  ularni  egallash,  tan­
lash  inson  psixologiyasi  bilan  bog‘liq.  Kasb  psixologiyasi  aynan 
shunday  murakkab  jarayonlarni  o ‘rganish  orqali  yoshlarni  o ‘zlari
251

---

qiziqqan  kasbga y o ‘nalish  beruvchi  m urakkab  fan  hisoblanadi.  Har 
bir  kasbning  o ‘ziga  xos  b o ig a n   tom onlari,  insonlam i  o ‘ziga  jalb 
qila oladigan qirralari mavjud b o iib ,  inson  bu jarayonlam i  kuzatib 
borib  shu  kasbni  egallashga  intiladi.  Bu jarayonlarda  inson  o ‘zini 
ruhiyati  bilan  shu  kasbga  xos  b o ig a n   psixologik  tomonlami  ham 
shakllantirib boradi.
Kasbiy faoliyat tushunchasi bu juda keng va rivojlanib borayotgan 
jarayon hisoblanadi.Har bir davming rivojlanishi va o ‘ziga xos xarak- 
teridan kelib chiqqan holda  insoniyat  kasbiy amaliyoti kengayib bo- 
raveradi.  Kasb  tushunchasi,  y a’ni  professiya  -   professio  -  lotincha 
so‘z  b o iib   “ommaviy  chiqish”  degan  m a’noni  bildiradi.  Kasb  -  bu 
inson  mehnat  faoliyatining  ko‘rinishi  hisoblanadi.  Bunda  inson  bir 
butun  nazariy  va  amaliy  malakalami  egallagan  b o ia d i.  K o‘pgina 
kasblar  o ‘zining  yo‘nalishlariga  ega  b o iib ,  bu  kasb  y o ‘nalishlarini 
egallaganlami  shu  sohaning  mutaxassislari  deb  yuritiladi.  Dey- 
lik  vrach  kasbi,  bu  kasb  o ‘z  navbatida  shu  kasbning  yo ‘nalishlari 
bo‘yicha  mutaxassisslarga, ya’ni vrach terapevt, xirurg, okulist, nev- 
ropatolog  va  boshqalarga  b o iinadi.  Ko‘rinib  turibdiki,  bu  kasb juda 
ko‘plab mutaxassislarga bo iin ad i.
Har bir davrda  yoshlam i  o ‘zi  tanlagan  kasbi  haqida mustahkam 
tasavvurlari b o ia d i. Yoshlar  kasb  haqida jam iyatdagi  talab  va ehti- 
yojlardan  kelib  chiqqan  holda  tasavvurlarga  ega  b o iad ilar.  Yosh­
lardagi  kasb  haqidagi  tushunchalar  yoshlik  davrdan  boshlab  tadri- 
jiy  rivojlanib borish asosida shakllanadi. Yoshlami kasbiy y o ‘nalishi 
o ‘ziga xos yosh davrlar bilan b o g iiq  holda  rivojlanib boradi.  Mak- 
tabgacha b o ig a n   davrda bolalarda  syujetli -  rolli  o ‘yinlar keng tar- 
qaladi,  ulardan  bir  qismi  kasbiy  o ‘yinlar  xarakteriga  ega  b o ia d i. 
Bolalar  vrach,  sotuvchi,  tarbiyachi,  o ‘qituvchi,  haydovchi,  oshpaz 
kabi  rollami  o ‘ynashadi.K eyinchalik  bolalarda  kasbga  y o ‘nalish 
beruvchi  birinchi  mehnat  qilishga  intilish,  y a’ni  uyni  y ig ‘ishtirish,
252

---

gullarga  qarash,  kiyimlarini  tozalash  va  shu  kabilar  juda  katta 
ahamiyat  kasb  etadi.  Bu  kabi  jarayonlar  bolada  mehnat  qilishga 
qiziqishni  uyg‘otadi.  Bular  har  qanday  faoliyatning  asosini  tashkil 
etuvchi  ijobiy  motivatsiyalami  tashkil  etadi  va  umuman  kattalami 
mehnati haqidagi bilimlarni  boyitib boradi.  Kasbiy rolli o ‘yinlaming 
natijasi  -  bu  oddiy  mehnat jarayonlarini  bajarish,  kattalami  qilayot­
gan  mehnatlarini  kuzatish  bolalarda  maktabgacha  bo‘lgan  “kasb 
tanlashning”  ko‘rinishi  hisoblanib,  bular asosida  ular kasblami  farq- 
lash,  har xil  mehnatlarni  bilishga  olib  boradi.
Kichik  maktab  yoshida  esa  bolalar  kattalarga  taqlid  qilib  bora­
dilar.  Bu  yerda  kattalami,  o ‘qituvchilarni,  ota  -  onalarni,  qarin- 
doshlam i,  yaqin  tanishlam i  bolalarda  qaysi  kasbga  layoqati  borli- 
giga  baho  berish  boshlanadi.  Bu  yerdagi  ikkinchi  muhim  tomon 
bu  bolalardagi  xususiyat  -   y a’ni 
motivlardagi  yutuq  va  asosiy 
faoliyati  ko‘rinishi  b o ‘lgan  o ‘qish jarayoni  hisoblanadi.  Bolalarni 
o ‘qishdagi,  o ‘yin  faoliyatidagi  va  mehnatdagi  faoliyatlari  asosi­
da  o ‘z  qobiliyatlarini  anglash,  ularni  o ‘zlari  xohlagan  kasb  haqida 
tasavvurlarini  shakllantirishga  olib  keladi.  Boladagi  kichik  maktab 
yoshidagi  qobiliyatlam i  rivojlanishi  ularda  individual  farqlanishni 
yaqqol  k o‘rsatib  qo ‘yadi,  bular  esa  qaysi  kasb  ularga  yoqishini 
k o ‘rsatib 
bemvchi  spektrlami  rivojlantiradi.  0 ‘qish  va  mehnat 
faoliyati  bolalardagi  qayta takrorlovchi  va  natijaga ega (ijodiy)  ha- 
yolni  rivojlanishiga olib  keladi.  Bunday  qobiliyatlar asosida har xil 
mehnat  turlarini  mohiyatini  tushunish  shakllanadi,  o ‘zini  shu  faoli- 
yatda  ishlashini  tasavvur  qiladi.  Bolada  ranglardagi  kasbiy  hayol 
paydo  bo ‘ladi,  bu  esa  uning  kelajagida qanday kasb  tanlashiga  o ‘z 
ta ’sirini  o ‘tkazadi.
0 ‘smirlik  yoshi  -   bu  davrda  o ‘smir  birinchi  marotaba  o ‘z  naf- 
soniyatiga  asosan  kasb  tanlashga  kirishadi.  0 ‘smirlik  bu  shaxs 
b o llib  shakllanishning  eng  muhim,  javobgarlikni  his  qilish  bilan
253

---

bog‘liq  davrdir.  Bu  davr  har xil  mehnat  turlariga  ahloqiy  muno- 
sabatlar  o ‘matiladigan 
davrdir.  Bu  davrda  har  xil  kasbni  tanlash 
bilan  b o g liq   qadriyatlar  tizimini  shakllanishi  bilan  bog‘liq  davr 
hisoblanadi.
Kattalami  tashqi  ko‘rinishlariga  taqlid  qilish  bilan  o ‘g ‘il  bolalar 
“haqiqiy  erkaklar”ga  xos  b o ig a n   kasblami  tanlashni  xohlab  qola- 
dilar  (deylik,  uchuvchi  b o lish n i,  kosmonavt  bo‘lishni  va  shu  kabi- 
lar).  Qizlar  esa  ayollarga  xos  b o ig a n   ishlami  ko‘zlaydilar  (deylik, 
qo‘shiqchi  b olish ni,  tikuvchi  b o lish n i,  suhandon  b o‘lishni  va  shu 
kabilar.).  Romantik  kasblarga intilish ommaviy axborot m a’lumotlari 
orqali  ularda shakllanadi.
Yoshlarni  1 4 - 1 5   yoshidagi  kasb  tanlashi  bu juda qiyin  va  mu­
rakkab  jarayondir.  Bu  davrda  ular  qaysi  kasbni  tanlashlari  hali  yet­
arli  aniqlanmagan  b o ia d i.  Kelajakni  aniq  ko‘ra  olmaslik  ularda
-   o ‘zining  “M en”ligini  anglash  refleksiyasini  rivojlantiradi.  Ular 
o ‘zlariga  Men kimman?  Mening  qobiliyatim  qanday?  Mening hayo- 
tiy  ideallarim  qanday?  Men  kim  b o lish n i  xohlayman?  kabi  savol- 
lami  bera  boshlaydilar.  K o‘pgina  kasbiy  maktab  o ‘quvchilari  uchun 
bunday o ‘z - o ‘zini tahlil qilish  kasbiy o ‘z - o ‘zini aniqlab olish bilan 
b o g liq  b o ig a n  psixologik  jarayonlam i  uyg‘otadi.  Lekin aynan kas­
biy  o ‘quv  maskanlarida, litsey va  kollejlarda  o ‘qiyotgan o ‘quvchilar 
kasbiy bilimlar olib o ‘zlarini aynan kasblarini belgilab  olishlari  zarur 
b o ig a n   davrdir.  Lekin  amaliyotdagi  statistik  m a’lumotlar bu  yosh- 
lami o ‘zlari  uchun m a’lum bir kasbni tanlab olganliklarini psixologik 
asoslab  bergan  emas.  Ulami  kelajakka  psixologik  intilishi,  shuni 
ko‘rsatadiki,  ular  o ‘z  kelajaklarini  to ‘g ‘ri  tanlangan  kasblarsiz,  bu 
kasblami  egallamasdan  turib  o ‘z  kelajaklarini  ko‘ra  olmasliklarini 
ko‘rsatadi. Shunday qilib aytish mumkinki, bu davrda o ‘smirlar uchun 
o ‘quv kasbiy yo‘nalishni o ‘zlari uchun tanlab olishi eng muhim, zaru- 
riy jarayondir.  Bunda  ular  kasbga  va  uning  yo‘nalishlariga  b o ig a n
254

---

munosabatlami  shakllantirib boradilar.  0 ‘smirlik davrining, y a’ni jis- 
monan yetilish va ruhan bir xillikka o ‘tishi  ko‘p jihatdan ulami bosiq 
va  o ‘ylab  ish  qilishga  olib  keladi.  0 ‘zlarini  “Men”ligini  tanib  borib 
o ‘zlari  uchun  kerak bo ‘lgan kasblami  tanlay oladilar.