F. R. Abduraxmonov z. E. Abduraxmonova

Takrorlash  uchun  savollar
1 .Savol.  Kasbga o ‘qitishda tarbiya  va uning roli.
2.Savol.Kasb tanlashda  insonni  o ‘z -  o ‘zini  tarbiyalashi  psixologik 
jarayon sifatida.
3.Savol.  Insonni  o ‘z “Men’iigini tanishi  va kasb tanlashdagi  uning 
ahamiyati.
240

---

3.7  Pedagogik  faoliyatning psixologik  m uam m olari
Pedagogik faoliyat,  kasbiy tarbiya va
 
uning psixologik tomonlari
Kasbga  o lrgatishda  va  tarbiya  berishda  pedagog  faoliyatining 
o ‘mi  va  roli  juda  kattadir.  Pedagog  faoliyati  haqida  dunyoning 
ko‘plab  mutafakkirlari  o ‘z  fikrlarini  berishgan.  Pedagogik  faoliyat
-   bu jamiyatning  yoshi  katta  bo‘lgan  avlodlarining  faoliyati  bo‘lib, 
o ‘sib  kelayotgan  yosh  avlodni  tarbiyalash  uning  kasbiy  maqsadi  hi­
soblanadi.  Pedagogik  faoliyatning  izlanish  obyekti  pedagogika  fa- 
nining  har  xil  yo‘nalishlari:  didaktika,  xususiy  uslublar,tarbiyalash 
nazariyasi,  maktabga  kirish  kabilar  hisoblanadi.  Pedagogik  faoli­
yatning  psixologik  tomonlarini  psixologik  bilim lam ing  bir b o ‘lagi 
sifatida  belgilash  mumkin.  Bu  psixologik  bilimdagi  o ‘qituvchining 
psixologik  mehnat qonuniyatlarini  o ‘rganish,  o ‘qituvchi jam iyat  ta- 
lab  qilayotgan  maqsad  va  pedagogik  faoliyat  tizimini  qanday  idrok 
etayotganligi,  o ‘zgartirib  borishi  va hayotga tadbiq  etishi,  q o ‘yilgan 
vazifalam i  dolzarbligini,  m a’lum  aniq  sharoitlardan  kelib  chiqqan 
holda o ‘z  faoliyatining  mezon va  shakllarini  o"rganishi  kiradi.
Pedagogik  faoliyatning mohiyati  va psixologiyasi  ijtimoiy omillar 
bilan  belgilanadi -  bu  o ‘qituvchining  jamiyatdagi  o ‘rni  va  vazifalari 
bilan, jamiyatni o ‘qituvchidan talab bilan,  ijtimoiy -  psixologik omil­
lar bilan;  o ‘qituvchi shaxsiga va faoliyatiga atrofdagilarni munosaba- 
ti  undan  kutilayotgan  natijalari,  uning  o ‘zini  pedagogik  faoliyatdagi 
kutayotgan natijalari  va ustanovkalari bilan bog‘liqdir  .
Pedagog  o ‘z  faoliyatida  faqat  o ‘qitmaydi  balki,  bolani  tarbiya- 
lab  ham  boradi.Pedagog  faoliyatida  ta’lim  va  tarbiya  yonma  -   yon 
amalga oshiriladi.Kasbga o ‘rgatish, kasbga tayyorlash bo ‘lg‘usi  kasb 
egalarini  nafaqat  bilim,  malakalar bilan  ta’minlash  balki,ularni  tarbi-
241

---

yalashni, m a’naviy -  madaniy bilimlarini o ‘zlashtirib borishni  ham ta­
lab qiladi. Kasbga xos bo‘lgan tarbiya pedagogika fanining bir tarmog‘i 
sifatida  o ‘rganilib  kelinmoqda.  Bo‘lg‘usi  kasb  egalari  o ‘zlarining  kas­
biy  madaniyatlarini  o ‘zlashtirish  bilan  birga  insoniyatga  xos  b o ig an  
madaniyat, m a’naviyat kabi jarayonlami ham o‘zlashtirib borib umum- 
insoniy talablarga javob bera olishlari zarur boiadi.
Shuni aytish joizki, agarda pedagogika  tarbiyaning maqsadi, vazi- 
falari, metodlari bilan ish olib borsa, tarbiya psixologiyasi  pedagogik 
psixologiyaning  bir  tarm og‘i  sifatida  tarbiyalash jarayonining  ichki 
psixologik  mohiyatini  o ‘rganadi.  Bundan kelib chiqqan holda kasbiy 
tarbiyaning  psixologik  Qonunlarini  va  mexanizmlarini  ochib  berish 
zaruriy jarayon b o iib ,  unda kasbga xos shaxsni  shakllanishini,  uning 
tarbiyalashni  yangi metodlari  va shakllar tizimi  o ‘rganiladi.
Psixologiya  tarbiyani  tarbiyalovchilar  va  tarbiyalanuvchilar 
o ‘rtasidagi  o ‘zaro  munosabat sifatida o ‘rganadi.  Shuningdek,  bu yer- 
da yana tarbiyalovchilar  o ‘rtasidagi va  tarbiyalanuvchilar o ‘rtasidagi 
munosabatlami  ham jarayon  sifatida o ‘rganib boriladi.
Tarbiya jarayonini  tashkil qilish -  bu insonni  subyektiv dunyosini 
rivojlantirish,  ijtimoiy  qadriyatlar  va jam iyatda qabul  qilingan  ahlo­
qiy normalar asosida  mustaqil  qarorlar qabul qilish bilan bogiiqdir.
Shunday  qilib  aytish  mumkinki,  tarbiya  -   bu  yangi  avlodlarga 
ijtimoiy  -   tarixiy  malakalami  berish;  inson  ongiga  va  xulq  -  at- 
voriga  maqsadga  yo‘naltirilgan  holda,  unda  m a iu m   qadriyatlarga 
yo‘naltirilgan  tushuncha,  prinsiplar, 
ustanovkalami  shakllantirish 
asosida  ijtimoiy  hayotga  va  kasbiy  faoliyatga  tayyorgarlikni  rivoj­
lantirish yotadi.
Shaxs  taraqqiyotining m a’lum  psixologik  to m o n i-b u   о ‘sib ke­
layotgan  yoshlami  yosh  davrlar  (ontogenez)  bilan  b o g iiq  jarayoni- 
dagi  xarakterini  shakllanishi  bunda  “yaqinda  yuz  beradigan  rivoj­
lanish”  va undagi  senizitiv  davrlar bilan bogiiqdir.
242

---

Shu  davrda  sotsium  (ijtimoiy  aqlli  mavjudot)  ning  tarbiya ja- 
rayoniga  ta ’siri  juda  kattadir.  Chunki  bu  davrda  o ‘sib  borayotgan 
inson  ijtimoiy  fikrlarga,o‘zini  qurshab  turgan  atrofdagilar  orasida 
o ‘zini  tasdiqlashga  ziyraklik bilan  e ’tibor berib  boradi.  Bu qonun- 
larni  bilish  pedagogik  amaliyotni  bir  butun  tarzda  tashkil  etish- 
ni,  bolalarni,  o ‘smirlarni,  o ‘spirinlarni  mustaqil  b o ‘lishga,  q at’iy 
b o ‘lishga, javobgarlikni  sezishga, o ‘zini qadrini  his  qilishga, ijodiy 
faollikka,  tanqidiy  tafakkurga  ega  b o‘lishga  o ‘rgatadi.  Bu  jara- 
yonda  ijtimoiy  va  oilaviy  tarbiyani  birligini  ta ’minlash  muhim 
bo‘lib,  unda  shaxsni  rivojlanishdagi  orqada  qolishlar  korreksiya 
qilinadi.
Tarbiya  bilan,  uning  ilmiy  asoslanishi  bilan  pedagogika  va  psi- 
xologiyadan  tashqari  filosofiya  va  sotsiologiya  fanlari  ham  izla- 
nish olib boradilar.  Psixologik aks etdirishni hisobga olmasdan  turib 
tarbiyaning asosiy masalalarini yechib  b o‘lmaydi va hatto  masalani 
to lg ‘ri  qo ‘yib  bo ‘lmaydi.  Chunki  ulami  tushunish  uchun  shaxs  psi­
xologiyasini,  insoniy  m unosabatlam i,  har xil  ijtimoiy jam oalam ing 
farqini  bilmasdan  bu  masalalami  to ‘g ‘ri  yechib  bo ‘lmaydi.
Tarbiyalash  uning  maqsadini 
belgilashdan 
boshlanadi.  Tar­
biyaning  asosiy  maqsadi-  bolani  shaxs  sifatida  shakllantirish  va 
rivojlantirish  hisoblanib,unda  ijtimoiy  hayotda  foydali  b o‘lgan  va 
jam iyatda  yashashi  uchun  zarur  bo ‘lgan  xususiyatlam i  shakllanti­
rish  yotadi.