F. R. Abduraxmonov z. E. Abduraxmonova

Takrorlash  uchun  savollar
1.  Kasbga  o ‘qitishda  pedagog  faoliyati  va  uning  psixologik 
muammolari.
2.  Pedagogik ixlos va uni  kasbga yo‘naltirishdagi  ahamiyati.
3.  0 ‘qishga  munosabat  va  intellektual  sifatlar.Axloqiy -   irodaviy 
fazilatlar.  Ishbilarmonlik xislatlari.
4.Kasbga xos xislatlar va ulami rivojlantirish masalalari.
3.6 
Kasbga o4qitishda tarbiyalash va o‘z - o‘zini tarbiyalash
psixologiyasi
Kasbga  o ‘qitishda  tarbiya  va  uning  roli
Kasbiy  tarbiya  tarbiya  tizimining  bir  qismini  tashkil  etadi.  Unda 
“inson  -  kasb”  munosabatlarini  shakllantiriladi.  Kasbiy  tarbiyaning 
izlanish  obyekti  sifatida  serqirra 
yo ‘nalishlarga  ega:  bular  ijti­
moiy,  falsafiy,  ijtimoiy  -  pedagogik,  ijtimoiy  -  psixologik,  madaniy  - 
m a’naviy  o ‘rganish y o ‘nalishlaridir. Bozor  iqtisodi  munosabatlariga 
o ‘tish  davrida  kasbiy  tarbiyaning  e ’tiborga  loyiq  b o ig a n   ijtimoiy  - 
iqtisodiy,  madaniylashganligi,  ijtimoiy  -  peadagogik  va  psixologik
228

---

yo ‘nalishlari  ko‘zga  tashlanadi.  Aynan  kasb  mutaxassissi  sifatida  ij­
timoiy  kasbiy  kompitentlik  va  kasbiy  madaniyat  uning  taraqqiyotida 
birinchi  darajali  rolni  o ‘ynashi  ko‘rinadi.
Jamiyatning hozirgi taraqqiyoti, o ‘zining murakkabligi va o ‘zgarib 
borish  jarayonlari bilan xarakterlanadi.  Bunda  yosh mutaxassislami 
shaxsini  shakllantirish  va  kasbga  y o ‘naltirish,  jamiyatning  moddiy 
boyliklarini  yaratuvchi,  uni  yangi  kasbiy  mahorat va  madaniyat bi­
lan  ta ’minlovchi  insonlami  tarbiyalash  vazifasi  yotadi.  Yuksak  da- 
rajadagi  kasbga  ega  b o ig an ,  o ‘z  ishining  ustasi  b o ig a n   shaxslami 
tarbiyalash  bu jamiyat  taraqqiyotini  va  ijtimoiy  munosabatlarini  bir 
xilda rivojlantirish  sharoitini  yaratadi.
Tez  o ‘zgarayotgan  texnologiyalar,  undagi  ilmiylik  darajasi  kas­
biy  moslashishni,  yangi  kasbiy  psixologiyani,  yangi  darajadagi 
m adaniyatni talab qilib bormoqda.  Bozor iqtisodi  sharoitida kasbni 
yaxshi  egallash  insonni  ijtim oiy  him oyalanganligini  bir  k o ‘rinishi 
hisoblanib,  uning  ijtimoiy  o ‘zini  tasdiqlashini,  o ‘zini  shu  faoli- 
yatga  baxshida  etishini  va  a ’lo  darajada  ishbilarm onlikni  tashkil 
etishga  olib  keladi.  Hozirgi  kasb  sohasini  egallayotgan  insonni 
raqobatbardosh  mutaxassis  sifatida  na faqat  keng va  sifatli bilimi, 
balki  yuksak  darajadagi  kasbiy  madaniyati,  kasbiy  tarbiyalangan- 
ligi,  kasbiy  kompitentligini  egallash  dolzarb 
vazifalardan  biri 
hisoblanadi.
Hozirda  yosh  kasb  egalarini  tarbiyalashda  quyidagi  tarbiya 
yo‘nalishlari  ko‘zga tashlanadi.  Bular  ijtimoiy,  vatanparvarlik,  fuqa- 
rolik,  huquqiy-fuqarolik,  badiiy-estetik, milliy va shu  kabilar.
Kasbning  m a’naviy  elementlariga:  1)  ishlab  chiqarish  qurollari 
va  mehnat qurollarini  ishlata  olish qobiliyati;  2)  amaliy  ishlab  chiqa­
rish  tajribasiga ega b o lish ,  ishlash  davomida predmetlarning xususi- 
yati va mehnat qurollarini ishlata olishni egallab borish; 3) fanni egal­
lash  davomida  ilmiy bilimlarni  egallab borish.
229

---

Yoshlami  kasbga  tarbiyalab  borishda  quyidagi 
mehnat  bilan 
bog‘liq  tarbiya ko ‘rinishlarini  ajratish  mumkin:
-  Mehnatga psixofiziologik tayyorgarlik -  jismoniy  imkoniyatlami 
rivojlantirish va  m a’lum bir amaliy  faoliyatni bajarishdagi qobiliyat- 
lami  rivojlantirish;
-  Ijtimoiy -  psixologik  tayyorgarlik -  shaxsni  har xil  jamoadagi 
moslashish  imkoniyatlarini  rivojlantirish;
-  Mehnatga  ahloqiy  -   psixologik  tayyor  b o iish   -   intizomlilik, 
mehnatning  ijtimoiy  motivatsiyasi,  odamlarga  bo‘lgan  munosabat, 
o ‘zi  ishlayotgan  jam oaga  munosabat,  tabiatga  ehtiyotkorlik  bilan 
bo‘lgan munosabat, jism oniy  mehnatga b o ig a n  ehtiyoj  va sh.k.
- Irodaviy tayyorgarlik -  shaxsni  sifatli  shakllantirish,  uni  mehnat 
faoliyatidagi  ko‘nikma,  malaka  va  o ‘zini  boshqara  olish  faoliyati; 
o ‘zini  faoliyatini  tashkil  qila  olish,  mustaqilligi,  o ‘ziga  ishonch,  o ‘z 
mehnati  natijalariga  va  boshqalaming 
mehnat  natijalariga  talab- 
chanlik,  buyurilgan  ishga  b o ig a n   javobgarlik,  intizomlilik,  o ‘zini 
nazorat qila olishlik va  sh.k.
- Mehnatga  estetik  tayyorgarlik -  o ‘z mehnatini  sifatli  va go‘zal 
qilib  tashkil  etishga b o ig a n   talab;
-M ehnatga  amaliy  tayyorgarlik -  ish qobiliyatini  о ‘stirib borish, 
yetarli darajada jism oniy  va  aqliy  o ‘sib borish, bilimlarini o ‘stirish, 
umumiy mehnat jarayonida ko‘nikma va  malakalami  o ‘stirib borish
-  0 ‘zini  kasbi  mehnat  tarbiyasida o ‘stirish - o ‘quvchilami  o ‘qish 
davomida kasbni egallashga b o ig a n  faolligini  o ‘stirishva  o ‘z  ustida 
ishlashni tashkil etish.
Kasbiy  tarbiya 
tizim iga  kiruvchi  quyidagi 
kom ponentarni 
ajratam iz:
1.  Maqsadli -  kasbiy tarbiyani  asosiy maqsadini  o ‘zida aks  ettirib
-  u kasbiy faoliyatning  raqobatbardosh  subyektini,  shaxsni  shakllan- 
tirishga qaratilgandir.  Har bir kasb insonga o ‘zini  maxsus  talablarini
230

---

qo‘yadiki, inson bu talablarni qondirishi kerak b o iad i. Har bir kasbda 
o ‘zining  qonun - qoidalari, ahloqiy normalari va  qadriyatlari bo iad i. 
Insonni  bulami  idrok  etishi  uning  ijtimoiy  kasbiy  o ‘z  -  o ‘zini  ang- 
lashni  vujudga keltiradi.  Insonni  kasb  bilan  uyg‘unligiga tayyorgar- 
ligi  bu  kasbiy tarbiya jarayonida amalga oshadi.
2. Motivlashganligi -  aniq bir kasbni  ijtimoiy ahamiyatini anglash, 
shaxsiy  va  kasbiy  manfaatlarni  mos  tushganligi,  insonni  psixo- 
fiziologik, jism oniy  xususiyatlarini  hisobga  olgan  holda  kasbni  tan­
lash,  uning moddiy va m a’naviy ehtiyojlari  bilan amalga oshiriladi.
3.  Madaniylashganligi  - 
kasbni  umumiy 
madaniyatning  bir 
b o ia g i  sifatida  anglanganligi,  kasbga  ustalik  yoki  kosibchilik  kabi 
qarashda,  moddiy  manfaatdorlik  beruvchi  sifatida  qaramaslik  kerak 
b o iib ,  uni  moddiy  -   m a’naviy  madaniyat,  kasbiy  tarbiyaning  bir 
b o ia g i  sifatida  anglash kerak.
4.  Ijtimoiy  -   iqtisodiy  -   bunda  shaxs  o ‘zini  xuddi  m a’lum  bir 
xususiy  mulkni  olib  yuruvchi  sifatida  anglashi;  u  o ‘zini  m a’lum  bir 
manfaatlarni  uyg‘otuvchi  bir  butun  iqtisodiy  munosabatlarni  bir 
b o ia g i  sifatida  anglashi;
5.  Psixologik -  bu  o bquvchilaming  texnik  tafakkurida, konstruk- 
tivlashda  ko‘zga  tashlanib,  ulami  kasbga  b o ig a n   yoiialishida  yuz 
beradi.  Shuningdek,  ularda  shu  kasbga  b o ig a n   ahloqiy -  psixologik 
shakllanishda ham  ko‘zga tashlanadi.
6.  Pedagogik  -   bu  kasbiy  tarbiyaning  asosiy  komponenti  hisob­
lanadi.  U  butun  bir  ta’lim  -   tarbiyaviy jarayonni  o ‘ziga  qamrab  olib 
kasbiy  shaxsni  tarbiyalashga va uni  shakllantirishga qaratilgandir.
CTrganilayotgan  hamma  kasbiy  tarbiyani  uchta  guruhga  bir- 
lashtirish  mumkin:
* individual
*guruhiy
*ommaviy
231

---

Yoshlar  o ‘rtasida  olib  borilayotgan  kasbiy  tarbiyaning  quyidagi 
metodlarini  ko‘rsatish  mumkin bo‘ladi:
1.  Shaxsni  ongini  shakllantirish metodi;
6.  Faoliyatni tashkil qilish metodi va  ijtimoiy xulq - atvomi shakl­
lantirish tajribasi;
7.  “faoliyatni va xulq -  atvomi  rag‘batlantirish” metodi.
Kasbiy tarbiyada  shuningdek  sinf rahbari  o ‘quvchilar bilan  ish- 
lash metodlaridan  ham foydalanish mumkin bo‘ladi:
-  0 ‘quvchilami  faoliyatini  va rivojlanishini kuzatish metodidan.
- 0 ‘quvchilami o ‘qish va o ‘qishdan tashqarigi faoliyatini  o ‘rganish 
metodidan.
-  Anketa o ‘tkazish metodidan.
-  0 ‘quvchilami  pedagogik -  psixologik  xarakteristikasini  tuzish 
metodidan.
Kasbiy  tarbiyalashda  o ‘quvchilar  bilan  ishlashda  quyidagi  shakl- 
lami  ham koTsatish mumkin:
-  Kasbga  y o ‘naltiruvchi  darslar;
-  Ekskursiyalar;
-  Kasbga y o ‘naltirish bilan bog‘liq  sinf saotlari;
- M utaxassislar bilan uchrashish;
- Professiografik  izlanish;
- Ota -  onalar bilan kasbga tegishli  yig‘ilishlar va sh.k.
Kasbiy tarbiya kasb psixologiyasining asosiy masalalaridan bo‘lib 
u  pedagogik  psixologiyaning  o ‘rganish  tarmoqlariga  ham  kiradi. 
Pedagogik  psixologiya  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  kasbiy  tarbiya  kasbga 
o ‘qitish  va  unga  xos  bo ‘lgan  kasbiy  tarbiyaning  mexanizmlarini 
o ‘rganadi.  Kasb  tushunchasi  asosida  mehnat  faoliyatining  m a’lum 
bir  yo‘nalishi  nazarda  tutilib,  unga  xos  bo‘lgan  tarbiya  masalalari 
ham  uning  ichiga  kirib  ketadi.  Unda  m a’lum  bir tayyorgarlik k o ‘rish
232

---

va  inson  manfaatlari  uchun  kerakli  bo‘lgan  moddiy  ta ’minot  masa- 
lalari yotadi. Yoshlarni shu kasbga tayyorlashda esa unga xos b o ig a n  
kasbiy  tarbiya ham  o ‘z o ‘mini  egallaydi.