F. O‟. Jo‟rayev, G‟. X. Karimov qishloq xo‟jalik ekinlarini sug‟orishda suv tejamkor texnologiyalardan foydalanish

1.1-rasm. Go‟zani DKSH-64 rusumli «Voljanka» mashinada 

yomg‟irlatib sug‟orish 

Tuproq ostidan sug’orish. Bu usulda sug‘orishning mohiyati shundan iboratki, suv 

ekinga ildiz tarqalgan qatlam ustidan emas, balki uning ichidan (ostidan) beriladi. 

Shu maqsadda 45-50 sm chuqurlikda yer  osti sug‘orish tarmoqlari barpo qilinadi. 

Yer osti sug‘orish tarmoqlari sopol quvur, ichiga chaqiq tosh yoki shag‘al solingan 

novlardan va boshqa g‘ovak materiallardan quriladi. Bu usulda sug‘orishning qator 

afzalliklari mavjud: 1) Ekin maydonlarida egat olinmaydi; 

2) Muvaqqat shaxobchalar qurilmaydi; 

3) Yer tekislash ishlari kamayadi; 

---

15 

 

4) Yer sug‘orishda qatqaloq bo‘lmaydi; 

5) Qishloq xo‘jalik ishlarini mexanizatsiyalashda qulay sharoit yaratiladi; 

6) Tuproqda nam uzoq saqlanadi; 

7)  Sug‘orishga  ishchi  kuchi  kam  sarflanadi,  og‘ir  qo‘l  mehnatiga  barham 

beriladi; 

8)  Ertangi  sabzavot  yetishtirish  maqsadida  ilitma  sug‘orish  (iliq  suv 

berish)ga imkoniyat yaratiladi. 

         Bu usulda sug‘orishning o‘ziga xos kamchiliklari ham mavjud: 

1) Maysalar uchun tuproqning ustki qatlami yetarli darajada namlanmaydi; 

2) Tuzlarning yuqoriga ko‘tarilishi mumkinligi; 

3)  Yer  ostki  trubalarini  loyqa  bosib,  ularni  almashtirish  uchun  qo‘shimcha 

xarajatlar bo‘lishi; 

4)  Yer  osti  sug‘orish  tarmog‘ini  qurishning  qimmatga  tushishi  kabilardan 

iborat. 

       Tuproq  ostidan  sug‘orish  tuproqning  nam  shimish  xususiyatiga  asoslangan 

bo‘lib,  shu  tuproqning  kapillyarlik  xossalariga  tuproq  zarralarining  yirik-

maydaligiga, tuproqning namligiga bog‘liq. 

       Tuproq  ostidan  sug‘orishning  bosimli  va  bosimsiz  tizimlari  mavjud.  Bosimli 

tizimda  tuproqning  suv  shimish  kuchiga  gidrogtatik  bosim  ham  qo‘shiladi.  Shu 

sababli tez va kattaroq oraliqqa tarqaladi. 

Iqlim:  Iqlim  sharoiti  atmosfera  yog‘ingarchiliklarning  kam  bo‘lishi  va 

tuproq  yuzasidan  juda  ko‘p  miqdorda  suvning  bug‘lanishi,  tuproqda  namlikning 

yetarli  bo‘lmasligi  bilan  xarakterlanadi.  Yil  davomida  yog‘ingarchiliklarning 

o‘rtacha miqdori  300-400 mm ni tashkil qiladi. 

       Yog‘ingarchiliklar  asosan  yilning  kuzgi-qishki,  erta  bahorgi  davrlarida  va 

bahorning  oxirgi  davrlarida  yog‘adi.  Bahorning  oxiriga  kelib  tuproqda  namning 

yillik zapasi qoladi, o‘simlik suvsizlikdan qovjirab nobud bo‘la boshlaydi. Shuning 

uchun  ham  lalmikor  dehqonchilik  zonalarida  mayning  oxiri  iyunning  boshlariga 

kelib  pishadigan,  qurg‘oqchilikka  chidamli  ekinlar  va  ularning  navlari  ekiladi. 

Ekinlardan yuqori hosil olish uchun ularni sug‘orish tashkil qilinadi. 

---

16 

 

       O‘simliklarning  suvga  bo‘lgan  talabiga  ko‘ra  barcha  o‘simliklar  suvga  o‘ta 

talabchan va qurg‘oqchilikka chidamli guruhlarga bo‘linadi. 

       O‘suv  davrida  o‘simliklar  turli  sur'atda  o‘sib,  suvga  talabi  ham  turlicha 

bo‘ladi. Bunga g‘o‘zani misol keltirish mumkin: 

1. Gullashigacha bo‘lgan davrda umumiy suv miqdorining 20-25% ni; 

2. Gullash va meva to‘plash davrida 55-60 % ni; 

3. Pishish davrida esa 15-20% suvni iste‘mol qiladi. 

          Sug‘orishning mikroiqlimga ham ta'siri bor. 

       Masalan  sug‘orilgan  paxta  dalalarida  tuproq  harorati  24,3°S  bo‘lsa, 

sug‘orilmagan yerlarda 32,4 °S  bo‘lgan. 

     

Sug‘orish  arafasida  tuproq  harorati  29,3°  S  bo‘lsa,  sug‘orilgandan  so‘ng 

25,3° S gacha pasaygan. 

      

Ekinlarning  tuproq  unumdorligiga  ta'siri.  Ma'lumki,  o‘simliklar  o‘sishi  va 

rivojlanishi jarayonida tashqi muhitdan (havo, issiqlik, yo‘rug‘lik va hokazolardan) 

faydalanadi.  Shu  bilan  birga  tuproq  paydo  bo‘lishida,  uning  unumdor  bo‘lishiga 

ham  hissa  qo‘shadi.  Masalan,  o‘simlik  (daraxtlar,  o‘tlar)  havodagi  karbonat 

angidridni  yutib  uni  murakkab  organik  birikmaga  aylantiradi,  ya'ni  kislorod 

chiqaradi.  Bundan  tashqari  tuproq  qatlamida  o‘simlik  qoldiqlari  to‘planadi,  vaqt 

o‘tishi bilan ular chirib tayyor organik birikmaga aylanadi. Bu esa tuproq unumdor 

bo‘lishiga olib keladi.