Ф. Жуманова, С. Авазова, Г. Жобборова, У. Хуснетдинов

Темур ва темурийлар даврида илм-фан ва маърифат тез тараққий этиб, 
жаҳонда етакчи ўринларни эгаллайди. 
Мирзо Улуғбек (1394-1449) даврида илм-фан, адабиёт ва санъат, маъри-
фат тез ривожланади. Улуғбек даврида таълимнинг синф тизими, болаларни 
ёши бўйича табақалаштириб ўқитиш, ўқув-тарбия ишларининг аниқ муддати-
ни белгилаш ва босқичли таълим: бошланғич, ўрта ва олий босқичлар жорий 
этилади. Хусусан, Улугбек ўқиш даврини қатъий 8 йил қилиб белгилайди, дарс 
бериш индивидуал усулидан жамоа усулига ўтказилади. Бунда ҳар бир гуруҳ-
да 15-20 ўқувчи биргаликда сабоқ олиши таъминланган. Бу аслида синф-дарс 
тизимининг ибтидоси эди. 
Алишер Навоий (1441-1501) боланинг вояга етиши, камол топишида 
тарбиянинг кучи ва қудратига алоҳида эътибор беради. Унинг фикрича, бола 
тарбия натижасида фойдали ва етук киши бўлиб камол опади. Навоий илм 
ўрганишга интилишни инсон камолотини таъминлаш учун хизмат қилувчи энг 
зарур фазилатлардан бири, деб билади. Илмли инсон ва халқни нодонликдан, 
жаҳолатдан қутқазувчи омил сифатида таърифлайди. Асарлари мазмунида 
илгари сурилган ғоялар ёрдамида кишиларни илмли ва маърифатли бўлишга 
ундайди. Мутафаккир илм ўрганишни ҳар бир кишининг инсоний бурчи дея 
эътироф этади. Алишер Навоий фан ва санъатнинг турли соҳалари: адабиёт, 
тил, тарих, мусиқа, ҳаттотлик, тасвирий санъат, меъморчилик ва бошқа билим-
ларни ривожлантириш ва уларни ўқитишга катта эътибор берган. У «Хамса», 
«Маҳбуб-ул-қулуб», «Муножат», «Вақфия», «Мажолус ун-нафоис», «Муҳока-
мат ул-лугатайн» каби асарларида тарбияга оид ўз қарашларини баён этган. У 
инсон камолотида илм-фаннинг тутган ўрни, ахлоқий ва ақлий тарбияга асо-
сий эътибор қаратади. У билимлар узлуксиз ўрганилиши керак, деб ҳисоблай-
ди. 
Умуман, бу даврда Ўрта Осиёда яшаб ижод этган аллома ва мутафаккир-
лар томонидан кўплаб маърифий асарлар яратилган. Улар қаторига Абдураз-

---

377 
зок Самарқандий, Абдураҳмон Жомий, Жалолиддин Девоний, Ҳусайн Воиз 
Кошифий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур ва ш.к. киради. 
Ўрта асрларда Ғарбий Европа мамлакатларида икки гуруҳга бўлинган 
ва етти фанни ўз ичига олган таълим дастури мавжуд бўлган.
Биринчи гуруҳ учта фандан иборат бўлиб, унга лотинча «тривиум» но-
ми берилган. У грамматика, риторика ва диалектикани ўз ичига олган. 
Иккинчи гуруҳ тўрт фандан иборат бўлгани учун лотинча «квадриум» 
дейилган. Унга арифметика, геометрия, астрономия ва мусиқа кирган. 
Бу даврда Ғарбий Европа мамлакатларида ҳамма фанларнинг тожи -
теология ҳисобланган. Ўрта асрларда бериладиган таълим дастурлари черков 
мактаблари орқали амалга оширилар эди, шунингдек хотин-қизлар, айниқса, 
меҳнаткашларнинг қизлари ёппасига саводсиз бўлган. 
Европада биринчи университетлар XIII асрнинг иккинчи ярмида Ита-
лияда (Балония шаҳрида), Англияда (Оксфорд шаҳрида), Францияда (Париж-
да) ташкил килинган. Университетларнинг вужудга келишида ўша даврдаги 
кўп европаликларнинг Шарк маънавияти ва маданияти билан танишуви катта 
таъсир кўрсатган. Араблар томонидан VIII аср бошларида истило килинган 
Испанияда ташкил килинган араб олий ўқув юртлари Европа университетлари 
учун маълум даражада намуна бўлади ва Европада «Уйғониш» даври бошла-
нади. 
XVII – XVIII асрларда Европадаги «Уйғониш» даври ер юзига ўнлаб 
зиёли олимларни етиштириб берди. Уларнинг энг машҳурлари педагогика на-
зариясига салмоқли ҳисса қўшганлар.