Ф. Жуманова, С. Авазова, Г. Жобборова, У. Хуснетдинов

Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмий (783-850) талабанинг шахсий кузату-
ви асосида билим олишга ҳамда ол-ган билимларидан амалда фойдаланишига 
катта эътибор берган. Хоразмий фикрича, «сезги» орқали билиш - қисман би-
лиш, «мантиқий» билиш – ҳақиқий билишдир. У биринчилардан бўлиб, куза-
тиш ва тажриба-синов методига асос солган. 
Ахмад Фарғоний (797-865) жаҳон фани ва маданиятига улкан ҳисса 
қўшган, Бағдоддаги «Байт ул-хикма»да мударрислик қилган, риёзиёт, фала-
киёт, география, аҳлоқ каби қатор фанлар ривожи ва уларни ўқитиш услуби-
ятига катта ҳисса қўшган аллома ҳисобланади.
Абу Наср Форобий (870-951) асарларида инсон камолоти, таълим-тар-
бия ва унинг усулллари ҳақида кенг фикр юритилади. Унинг «Фозил одамлар 
шаҳри», «Бахт-саодатга эришув тўғрисида», «Ақл маънолари тўғрисида», 
«Илмларнинг келиб чиқиши» каби маърифий асарларида ижтимоий-маъри-
фий қарашлари ўз аксини топган. Форобий таълим ва тарбиянинг узвий бирли-
ги ҳақида фикр юритиб, маърифатда ҳар бирининг тутган ўрни ўзига хослиги-
ни изоҳлаб берган. Форобий таълим-тарбиянинг асосий вазифаси жамиятга 
хизмат қиладиган етук инсонни шакллантиришдан иборат, деб ҳисоблайди. 
Абу Райҳон Беруний (973-1048) билимларни эгаллаш йўллари ҳақида 
фикр юритиб, ўқувчига билим беришда: болаларни зериктирмаслик; ҳар хил 
фанларни ўрганиш; ўрганишда узвийлик ва изчилликка амал қилиш; янги мав-
зуларни қизиқарли, кўрсатмали баён этиш ва ш.к. масалалар моҳиятини очиб 
берган. Олим билим олувчиларнинг қалби тоза бўлиши, улар шон-шуҳратдан 
сақланиши кераклигини алоҳида таъкидлайди. Беруний инсон камолотида уч 
омил муҳимлигини таъкидлайди. Бу – ирсият, муҳит ва маърифатдир. 

---

376 
Абу Али Ибн Сино (980-1037) инсон камолотининг биринчи мезони – 
билимларни эгаллашга даъват этади. Унинг фикрича, билимсиз кишилар жо-
ҳил бўлади, ҳақиқатни била ва кўра олмайди. Ибн Сино болаларни мактабда 
ўқитиш зарур, деб ҳисоблайди ва таълимда қуйидаги талабларга риоя этиш 
кераклигини таъкидлайди: болага билим беришда уларни бирданига китобга 
банд қилиб қўймаслик; таълимда енгилдан мураккабга томон ҳаракатланиш; 
машқларнинг болалар ёшига мос бўлиши; жамоа бўлиб ўқитиш (ўқиш); таъ-
лимда болаларнинг майли, қизиқиши ва қобилиятини ҳисобга олиш; таълимни 
жисмоний машқлар билан биргаликда қўшиб олиб бориш. Ибн Сино фикрича, 
талабага тўғри билим бериш - ўқитувчининг масъулиятли бурчидир.