Ф. Жуманова, С. Авазова, Г. Жобборова, У. Хуснетдинов

Таълим жараёнини бошқариш воситалари. Ўқув-тарбия жараёни бош-
қариладиган яхлит ташкилий-методик мажму (тизим). Ўқув жараёнини бош-
қаришнинг қуйидаги омиллари фарқланади: 
1) ўқув мақсадларини белгилаш;
2) ўқув жараёнини мувофиқлаштириш, назоратга олиш ва унга тузатиш-
лар киритиб бориш.
Таълим жараёнида ўқувчилар фаолиятини бошқариш воситалари:
1) топшириқ бериш (ўқувчини бирор нарса қилиш кераклиги ёки унга 
юклатилган жавобгарлик (масъулият) тўғрисида хабардор қилиш ва унинг ба-
жарилишини текшириш);
2) рағбатлантириш (ўқувчини таълим-тарбия олишга қизиқтирувчи, 
рағбатлантирувчи омиллар (нарсалар) бўлиб, унинг асосий методлари: талаб 
қилиш, истиқболни кўрсатиш, тақдирлаш (мукофотлаш), жазолаш, жамоатчи-
лик фикри);
3) вақт ва иш меъёрларини белгилаш (муайян маърифий муассасада 
ўқувчи ёки ўқувчилар гуруҳининг аниқ ташкилий-педагогик шароитларда ди-
дактик (ўқув) операцияларнинг тугалланган даврини амалга ошириш учун 
сарфлайдиган вақт миқдори);
4) кўрсатма бериш (ўқувчига қандай ҳатти-ҳаракат қилиш кераклигини 
кўрсатадиган қоида, панд-насиҳат ёки йўл-йўриқ);
5) қоидаларни тушунтириш (ўқувчига бирор қоидани тушуниши, ун-
дан фойдаланиши учун аниқ, осон бўлган ҳар қандай зарур ахборотни етка-
зиш);
6) иш тартибини тушунтириш (ўқувчиларга мустақил ўқув ёки ўқув-
ишлаб чиқариш ишларини бажариш шартлари ва кетма-кетлигини тушунти-
риш);
7) ўқиш технологиясини тушунтириш (ўқувчиларга ўқиш усуллари 
тизими орқали ўқув-билиш фаолияти усулларини тушунтириш);

---

237 
8) қарор қабул қилиш (ҳар бир қарор қабул қилиш жараёни ўқувчиларни 
ўқув ҳаракатига олиб келиши ёки келмаслиги мумкин бўлган якуний танловни 
(тўхтамга келишни) амалга оширади: устуворликни ажратиб кўрсатиш; иш ва 
натижаларни режалаштириш; натижаларни тизимлаштириш; самарадорликни 
баҳолаш);
9) маслаҳат бериш (ўқувчи ёки ўқувчилар гуруҳига ўқиш, ўқимишли 
бўлиш, ҳаётини ўзи белгилаш, касб танлаш, камол топиш, тенгдошлари ва кат-
талар билан ўзаро муносабатлар бўйича маслаҳатлар берилиши);
10) тавсия этиш (ихтиёрий шаклда ўқувчига маълум бир ҳаракат йўна-
лишини кўрсатадиган маслаҳат, талаб ёки кўрсатмалар берилиши).
Ўқув-тарбия жараёнини ташкил қилиш ва бошқариш воситаларининг 
ўзаро таъсири ва бир-бирини тўлдириши таълим методикаси самарадорли-
гининг омили ҳисобланади. 
Методика – методни амалга ошириш (қўллаш) учун турли воситалар 
(жиҳозлар, асбоб-ускуналар ва ва ш.к.) мажмуи ёрдамида бажариладиган опе-
рациялар (ҳатти-ҳаракатлар) изчиллиги.