419
1. Yuqori temperaturalarda (ya’ni
T >> ћ bo‘lganda) (27.9) ifodaning
mahrajidagi
2
kT
1
kT
R
e
va suratidagi
1
kT
R
e
deb hisoblasak issiqlik
sig’imi formulasi quydagi ko‘rinishga keladi:
C = 3Nk (27.10).
Bu munosabat Dyulong va Pti
qonunining ifodasidir.
2.
Past
temperaturalarda
(ya’ni T << ћ bo‘lganda)
(27.9) ifoda maxrajidagi 1 ni
e’tiborga olmasa ham bo‘ladi.
Shuning
uchun
issiqlik
sig’imi formulasi quydagi
ko‘rinishga keladi:
C=
k T
/
2
2
e
kT
)
N(
3
(27.11)
27.1-rasmda alyuminiy uchun issiqlik sig’imining tajribadan olingan va nazariy
qiymatlari asosida chizilgan grafik tasvirlangan. Rasmdan ko‘rinishicha, Enshteyn
nazariyasi past temperaturalarda issiqoik sig’imining o‘zgarishini sifat jixatidan
to‘shuntiradi. Tajriba bilan miqdoriy muvofiqlikni ta’minlovchi nazariyani esa
Debay yaratdi. U kristal panjaradagi atomlarning tebranishlari mustaqil emas, balki
o‘zoro prujenalar bilan bog’langan sharchalarning tebranishlari kabi sodir
bo’lishini e’tiborga oladi. Boshqacha aytganda, kristallni nihoyatda ko‘p o‘zaro
bog’liq «mayatniklar»- garmonik kvant ossillyatorlarning to‘plami deb tasavvur
qildi. Har bir kvant ossillyator bir emas, balki bir necha chastota bilan tebranadi,
ya’ni ossillyatorlarning tebranishlari ma’lum chastota spektrga ega bo‘ladi.
Atomlardan birining muvozanat vaziyatidan siljishi qo’shni atomning siljishiga
sababchi bo‘ladi. Shu tarzda kristalning biror sohasida vujudga kelgan tebranish bir
27.1-rasm
420
atomdan boshqasiga uzatiladi, natijada elastik to‘lqin vujudga keladi. Kristal sirtiga
etib kelgan to‘lqin qaytadi. Qaytgan to‘lqinning asosiy to‘lqin bilan usma – ut
tushushi tufayli turg’un to‘lqin hosil bo‘ladi. Turg’un to‘lqinlar chastotalarning
faqat diskret qiymatlarida amalga oshadi. Mazkur to‘lqinlar kristalda tarqala
oladigan tovush to‘lqinlaridir. Shuning uchchun kristal panjaraning uyg’ongan
holatga o‘tishini elementar tebranishlar yig’indisi yohud kristal bo’ylab tarqalgan
to‘lqinlarning yig’indisi tarzida tasavvur etish mumkin. Tovush to‘lqiniga mos
keluvchi alohida kvaziraga fonon deb nom berilgan. Fotonning ko‘p hossalari
zarraga o‘xshaydi. Lekin oddiy (haqiqiy) zarralar (elektron, proton, faton) dan
farqli ravishda foton vakuumda vujudga kelmaydi. Fotonning vujudga kelishi va
mavjud bo’lishi uchun albatda biror muhit bo‘lishi shart. Fotonning fotonga
o‘xshash hususiyatlari mavjud: elektron magnit nurlanishi juda kichik teshikga ega
bo‘lgan berk kavak idishni to‘ldirgan foton gaz deb ta’savur qilingan edi. Kristall
panjara tebranishlarini esa kristall bo‘lagining sirtlari bilan chegaralangan hajmni
to‘ldirgan foton gaz tarzida tasavvur etish mumkin. Demak, kristall panjara
tugunlaridagi o‘zaro ta’sirlashuvchi ko‘p atomlarning muvozonat vaziyatlari
atrofida kichik tebranishlarni o‘rganishdek murakkab masala kvazarlar usulida
foton gaz bilan xayolan almashtiriladi. Fotonlar va fotonlanr uchun (27.6) dagi
=0. Shuning uchun Boze – Eynshteyn taqsimoti quydagi ko‘rinishga keladi:
i
>=
Do'stlaringiz bilan baham: