tushuntirdi. Demak, elektronlar difraksiyasi sodir bo’lgan tajribalarda ekranning
amplitudasining kvadrati maksimal qiymatga erishadi. Aksincha, De-Broyl to‘lqini
amplitudasining kvadrati minimal qiymatlarga ega bo’lgan ekranning nuqtalarida
394
Geyzenbergning
noaniqliklar
munosabati.
Harakatlanayotgan
mikrozarralarda
to‘lqin
xususiyatlarining namoyon bo’lishi klassik mexanika
tushunchalarini mikrozarralarga qo’llashda qandaydir
chegaralanishlar
mavjudligidan
dalolat
beradi.
Haqiqatdan,
klassik
mexanikada
jism
(ya’ni
mikrozarra) ning har bir ondagi holati uning fazodagi
aniq o’rni (ya’ni jism og’irlik markazining koordinatasi) va impulsning aniq
qiymati bilan harakterlanadi. Klassik mexanikada sababiyat prinsipi amal qiladi.
Sababiyat prinsipining mohiyati shundan iboratki, jismning biror ondagi holati
ma’lum bo’lganda uning ixtiyoriy keyingi vaqtlardagi holatlarini oldindan aniq
aytib berish mumkin. Bu fikrni quyidagi misol ustida yaqqol tasvirlash mumkin.
Massasi m bo’lgan makrozarra x
0
balandlikdagi og’irlik kuchi ta’sirida erkin
tushayotgan bo’lsin (26.8-rasm).
Kuzatish boshlangan vaqtda (t
0
=0) makrozarraning tezligi nolga teng bo’lgan
(v
0
=0). Kuzatish boshlangandan ixtiyoriy t vaqt o’tgach, makrozarraning o’rnini
x
t
=x
0
– gt
2
/2 formula orqali, impulsni esa ρ= mv=mgt formula orqali oldindan aniq
aytib berish mumkin.
Mikrozarra misolida esa axvol o’zgacha bo’ladi. Masalan, to’siq (T) dagi
kengligi x bo’lgan tirqishdan monoenergetik elektronlar dastasi OU uiga parallel
ravishda o’tayotgan bo’lsin (26.9-rasm).
Ekran E da elektronlar faqatgina
tirqish to’g’risidagi sohagagina emas, balki
difraksiya
hodisasini
harakterlovchi
qonuniyatlarga
xos
ravishda
ekranning
barcha
sohalariga
tushadi.
Ekranga
tushayotgan elektronlar zichligining OX
o’qi bo’ylab taqsimoti rasmda punktir chiziq
bilan tasvirlangan. Rasmdan ko’rinishicha,
26.8-rasm
26.9-rasm
395
bu egri chiziq bitta tirqish tufayli vujudga keladigan parallel nurlardagi difraksion
manzarani eslatadi. Haqiqatdan, tirqish to’g’risida birinchi tartibli maksimum,
1
burchak ostida esa 12.3-rasm birinchi tartibli minimum kuzatiladi.
1
burchak,
tirqish kengligi
x va elektron uchun de-Broyl to‘lqinining uzunligi
=h/r lar
orasidagi bog’lanish difraksion minimum shartini qanoatlantiruvchi quyidagi ifoda
bilan boғlangan:
x
p
h
x
1
sin
(26.7)
Kuzatilayotgan difraksion manzaraga elektronni mexanik zarra deb tasavvur
qilish asosida yondashaylik. Mexanik zarraning har ondagi holati uning o’rni
(ya’ni koordinatasi) va impulsi orqali ifodalanishi lozim. Tirqishdan o’tayotgan
paytdagi elektronning koordinatasi sifatida tirqishning koordinatasini olish
mumkin. Koordinatani bunday usul bilan aniqlash tufayli vujudga kelgan noaniqlik
tirqish kengligi x ga teng. Tirqishdan o’tish chogidagi elektron impulsi r bo’lsin.
Tirqishdan o’tgach, elektronlarning bir qismi boshlangich yo’nalishdan farqli
yo’nalishda tarqaladi (shuning uchun ham bizga tanish bo’lgan difraksiya hodisasi
kuzatiladi). Boshlanich yo’nalishdan farq qilib (ya’ni yon tomonlarga ogib)
tarqalayotgan elektronlar impulslarining OX o’qi yo’nalishidagi tashkil etuvchilari
(ya’ni r
x
lar) o’gish burchagiga proporsional bo’ladi. Agar faqat birinchi tartibli
maksimumni vujudga keltiruvchi elektronlar bilan qiziqsak,
r
x
ning eng katta
qiymati quyidagi
Do'stlaringiz bilan baham: