F I z I k a o’quv qo’llanma

23.4  Yorug’lik interferensiyasini kuzatish usullari  

Yorug’lik  interferensiyasini  kuzatish  uchun  bir  qancha  sun’iy  usullardan 

foydalaniladi.  Ularning  barchasining  ham  prinsipi  shundan  iboratki,  bir  manbadan 

chiqayotgan 

yorug’lik 

nurlanish 

ikki 

qismga 

ajratiladi, 

so’ng 

ular 

interferensiyalashishi  uchun  uchrashtiriladi  (23.5-rasm).  Bu  to’lqinlar  ajralish 

joyidan  uchrashish  joyigacha  turli  yo’llarni  bosib  o’tadi.  23.5-rasmda  ikki  hol 

tasvirlangan:  a)  l  nur  qisqaroq,  l   nur  esa  uzunroq  yo’lni  bosib  utadi.  Bu  ikkala 

nurlarning  ∆l  yo’l  farqi  to’lqin  tizmasining  L  uzunligidan  katta.  Natijada  bir  atom 

tomonidan  nurlantirilgan,  ammo  turlicha  uzunlikdagi  yo’llarni  bosib  o’tayotgan 

yorug’lik  to’lqinlar  interferensiyalashmaydi,  chunki  l   to’lqin  tizmasining  boshi 

---

 

315 

uchrashish  nuqtasiga  etib  kelganda,  qisqaroq  yo’l  bosayotgan  l to’lqin tizmasining 

oxiri  uchrashish  nuqtasidan  o’tib  ketgan  bo’ladi.  b) 2 va 2  to’lqin tizmalarining ∆l 

yo’l  farqi  to’lqin  tizmasining  L  uzunligidan  kichik  bo’lganligi  uchun  ular 

interferensiyalashadi.  Ammo  2  to’lqin  tizmasining  bir  qismi  (∆l  ga  teng  qismi) 

uchrashish  nuqtasidan  o’tib  bo’lganda,  2   to’lqin  tizmasining  boshi  uchrashish 

nuqtasiga  yetib  keladi.  Natijada  2  va  2   lar  bir-biri  bilan  tulik  emas,  balki  qisman 

uchrashadi.  Shuning  uchun  ∆l  kattalashgan  sari  interferension  manzara  susayib 

boradi.  Interferension  kurilmalardagi  yo’l  farqi  to’lqin  tizmasining  uzunligidan 

juda  kichik  bo’ladi.  Shu  sababli  bu  nurlarda  interferension  manzara  deyarli 

susaymaydi.  

Odatda,  to’lqin  tizmasining  L  uzunligi  kogerentlik  masofasi,  atomning nur chiqarib 

turish vaqti   esa kogerentlik vaqti deyiladi.   

Shu  prinsip,  ya’ni  tabiiy  yorug’lik manbaidan chiqayotgan nurning  o’zini o’zi bilan 

interferensiyalashtirish  prinsipi  asosida  yorug’likning  bir  qator  interferensiya 

usullari  amalga  oshirilgan.   

Yuqorida  muhokama  kilinga  Yung  tajribasida  M

1

  va  M

2

  tirqishlar  ikki  kogerent 

manbalardek  xizmat  qiladi. 

 

Kogerent  manbalarni  hosil  qilishda  eng  ko’p  qo’llaniladigan  usul  Frenel 

ko’zgularidan  foydalanishdir  (23.6-rasm).  Ikkita  yassi  ko’zgu  bir-biriga  180   ga 

yaqin  burchak  ostida  yondoshtiriladi.  M  manbadan  chiqayotgan  yorug’lik  nurlari 

ko’zgulardan  qaytib  shunday yo’naladiki, bu yo’nalishlarni teskari tomonga davom 

ettirsak  (rasmdagi  punktir  chiziqlar),  ular  ko’zgular  orasidagi  M

1

  va  M

2

  nuqtalarda 

uchrashadi.  Bu  nuqtalar  M  manbaning    ko’zgulardagi  tasvirlaridir.  Demak, 

ko’zgulardan  qaytib  E  ekranga  tushayotgan  yorug’lik  nurlari  xuddi  M

1

  va  M

2

 

mavxum      kogerent  manbalardan  chiqayotgandek  bo’ladi.  Ular  ekranda  turg’un 

interferension  manzarani  hosil  qiladi.  Frenel  biprizmasidan  foydalanish  ham 

kogerent  yorug’lik  nurlarini  hosil  qilish  imkonini  beradi  (23.7-rasm).  Bu  holda 

mavxum  kogerent  manbalar  (M

1

  va  M

2

  lar)  tabiiy  yorug’lik  manbai  M  dan 

chiqayotgan nurlarning  biprizmada  sinishi  tufayli  vujudga  keladi 

 

   

 

---

 

316 

 

  

 

                             23.5-rasm                                                    25.6-rasm