F I z I k a o’quv qo’llanma

N  vektor  ham  tebranayotganligini  unutmasligimiz  kerak.  Agar  to’lqinning  turli 

nuqtalaridagi  E  vektorlar  faqat  bir  tekislikda  yotsa,  bunday  to’lqinni  yassi 

elektromagnit  to’lqin  deb,  bu  tekislikni  esa  tebranish  tekisligi  deb  ataymiz.  23.2- 

rasmda tasvirlangan  to’lqin yassi elektromagnit  to’lqindir.   

Maksvell  hisoblashlar  asosida  elektromagnit  to’lqinlar  3 10

8

  m/s  tezlik  bilan 

tarqalishi  lozim,  degan  xulosaga  keldi.  Bu  qiymat  keyinchalik  optik  usullar  bilan 

aniqlangan  yorug’lik  tezligiga  teng  bo’lib  chiqdi.  Bu  esa  -  yorug’lik  elektromagnit 

to’lqindir deb talqin qilishga  imkon beradi. 

Xozirgi  vaqtda  eng  zamonaviy  tajribalar  asosida  yorug’likning  vakuumda 

tarqalish tezligi s = (299792456,2 + 1,1) m/s deb qabo’l kilingan. 

23.2-rasm   

 

---

 

309 

Haqiqatan, 

keyinchalik 

amalga 

oshirilgan 

tekshirishlar 

elektromagnit 

to’lqinlarning  chastotalar  diapazoni  nihoyat  keng  ekanligini  ko’rsatdi.  Xususan, 

inson ko’zi ko’ra oladigan elektromagnit  to’lqinlarning  chastotalari 

          = (0,75   0,40) 10

15

 Hz                                                  (23.7)   

diapazonda yotadi. Bunday chastotali  to’lqinlarning  vakuumda  uzunligi   

  

0

 = 

с

 = (0,40   0,75) 10

-6

 m = (0,40   0,75) mkm                                  (23.8)  

intervalga  to’g’ri  keladi.  Elektromagnit  to’lqinlarning  bu  diapazonini  yorug’lik 

to’lqinlar  deb  yuritiladi.  Mexaniq  tebranishlar  chastotalarining  ma’lum  diapazonini 

inson  tovush  tarzida  qabo’l  qilganidek,  elektromagnit  to’lqinlar  chastotalarining 

yuqorida keltirilgan  diapazonini  ko’zimiz  yorug’lik  sifatida  qayd qiladi. 

 

Elektromagnit  to’lqinlarning  yorug’lik  diapazoni  yetarlicha  keng.  Uni  qator 

monoxromatik  yorug’lik  to’lqinlarning  yig’indisidan  iborat,  deb  qarash  mumkin. 

Monoxromatik  yorug’lik  to’lqin  deganda  yorug’lik  diapazonidagi  ∆   chastotalar 

intervali  nihoyat  kichik  bo’lgan  yorug’lik  to’lqin  tushuniladi.  Monoxromatik 

yorug’lik  to’lqin  bizning  ko’zimizda  ma’lum  rangli  yorug’lik  sifatida  namoyon 

bo’ladi.  Masalan,  to’lqin  uzunliklari  0,55  dan 0,56 mkm gacha bo’lgan intervaldagi 

nurlanishni  inson  ko’zi  yashil  rang  tarzida  qabo’l  qiladi.  Chastotalar  intervali  ∆  

qanchalik  kichik  bo’lsa,  nurlanish  monoxromatikroq  bo’ladi.  har  qanday  real 

monoxromatik  yorug’lik  to’lqin  uchun  ∆   chekli  qiymatga  ega.  Yuqoridagi  (1) 

ifoda esa ideal  monoxromatik to’lqin uchun o’rinlidir.   

 

Yorug’lik  nurlarining  yo’nalishiga  perpendikulyar  qilib  xayolan  S  yuzni 

joylashtiraylik.  Bu  yuz  orqali  birlik  vaqtda  o’tayotgan  yorug’lik  to’lqinlarning 

energiyasi  yorug’lik  oqimi  (Ф)  deb  ataladi  va  J/s  yoki  Vt  hisobida  o’lchanadi. 

Birlik  vaqt ichida yuz birligi  orqali  o’tayotgan yorug’lik oqimi, ya’ni   

                    

S

Ф

I

                                                          (23.9) 

yorug’lik oqimining zichligi yoki yorug’lik intensivligi deyiladi. 

---

 

310 

 

Yorug’lik  intensivligi  Vt/m

2

  hisobida  o’lchanadi.  Yorug’lik  intensivligi 

yorug’lik  tarqalayotgan  muhitning  sindirish  ko’rsatkichi  n  ga  va  yorug’lik  to’lqin 

amplitudasining  kvadratiga  proporsional: 

                     I nE

2

n    

                                                        (23.10)