F. I. Xaydarov, N. I. Xalelova umumiy psixologiya

Birinchidan, ongning sub'ektiv holatinigina ifodalamasdan, balki ob'ektga ham tegishli bo’ladi va narsalar munosabatini ifodalaydi.

Ikkinchidan, yangi fikming vujudga kelishi bilan bilish jarayoni tugallanmaydi, balki faqatgina boshlanadi. Bu bilishning boshlang’ich bosqichi bo’lib, g’oyaning sub'ektiv holatidir, endi fikrni amalga oshirish bosqichi boshlanadi.

Uchirtchidan, alohida individning fikri ijtimoiy yetilgan fikrlaming xususiy ko’rinishidir.

Har bir alohida shaxs ijtimoiy tushunchalar, tasawurlar yordamida fikrlaydi. K.R.Megrelidze inson fikrining ijtimoiy ekanligini qayta-qayta taTddlaydi. Fikrlar va g’oyalar erkin individual ijodning mahsuli emas, balki individning o’zi kabi jamiyat va ijtimoiy munosabatlar mahsulidir. Shuning uchun inson tafakkuri tafakkur bosqichlari, inson tafakkurining shakllari va usullari haqidagi jumboqning yechimini

208

mantiqiy izlanishlardan an'anaviy psixologiyadan emas, balki avvalo bu g’oyalaming ijtimoiy kelib chiqjshidan izlash kerak. U yoki bu individ jamiyatda yttilgan ijtimoiy g’oyalaming tasodifiy ifodalovchisi bo’lib qoladi.

Akademik A.I.Berg shunday deb yozadi "inson faqat tashqi dunyo bilan to’xtovsiz muloqot qilishi sharoitidagina uzoq vaqt fikrlashi mumkin. Tashqi dunyodan to’liq informasion ajralish bu aqldan ozishning boshlanishidir. Informasion undovchi tafakkuming tashqi dunyo bilan aloqasi insonga oziq-ovqatdek, issiqlikdek zarur". Psixologiya fani taraqqiyotida nemis psixologiya maktabi muhim o’rinlardan birini egallaydi va asrimizning boshlarida Germaniyada Vyursburg psixologiya maktabi deb nomlangan yangi yo’nalishga ega bo’lgan psixologik oqim paydo bo’ldi. Mazkur yo’nalishning yirik vakillari sifatida O.KyuIpe (1862-1915), K. Byuller (1879-1922), A.Messer (1837-1937), Ax Narsis (1871-1946) va boshqalami sanab o’tish lozim. Ular tomonidan olib borilgan eksperimental tadqiqotlar tafakkur muammosining rivojiga ma'lum darajada hissa qo’sha oldi. Vyursburg psixologiya maktabi vakillari tafakkumi hissiy bosqichda turgan psixik jarayonlarga, ya’ni sezgi va tasawurlarga ajratib o’rganishda rasional bosqichdagi murakkab jihatlardan mexanik ravishda vujudga keladi, deb tushuntirish mumkin emasligini eksperimental yo’l bilan isbotlashga harakat qildilar. Olib borilgan tadqiqotlami o’zlarining ustilarida o’tkazib, natijalarni ob'ektiv bo’lishiga kamroq e’tibor berganlar.

Vyursburg psixologiya maktabining namoyondalari tafakkur bu ichki harakat, aktidir deb qaray boshlaydilar. O’z-o’zini kuzatish metodidan foydalanib, ish tutishda ular mana bunday ifodaning ma'nosini tushuntirib berishlari lozim, tafakkur haddan tashqari mashaqqatliki, shunga qaramay ko'pchilik shunchaki hukm chiqarishni ma’qul ko’radilar. Shuningdek, uiar oldida munosabatlami o’matish qism, yaxlit, tur, jins ob’ektning nisbati va o’zaro munosabatlarini ushbu munosabatlaming aniq a'zolarini idrok qilishni aniqlash vazifalari turadi. Shuning bilan birga ulaming barcha tadqiqotlari ob'ektiv metodlami izlashga oid faoliyatlarida avj oldi. Jumladan, N.Ax tomonidan sun'iy tushun-chalaming shakllanishi bo’yicha dastlabki metodika yaratildi. Mazkur nazariya vakillari tafakkumi munosabatlaming aks etislii bilan bog’lab, tafakkumi munosabatlaming birlamchi qarab chiqish, yoinki birlamchi ma’lumot berish manbai sifatida talqin qiladilar. Tafakkur taraqqiyoti masalasini ko’tarib chiqib, o’sishning fikrlami faoliashtirish orqali amaliy faoliyatdan tafakkumi mutlaqo ajratib qo’ydilar. Tafakkumi tadqiq qilishning asosiy metodi - bu o’z-o’zini kuzatish ekanligini tan oladi, xolos. Mazkur muammo gnoselogik nuqtai-nazardan olib qaralganda ushbu pozisiya idcalizm izmiga kirib borayotganligini anglab olish unchalik qiyin emas. Vyursburg maktabi namoyondalari tafakkumi alohida mustaqil bilish faoliyati sifatida aniq ko’rsata bildi, Biroq tafakkumi amaliyotda nutqdan va hissiy obrazlardan qat'iy ajratib tashladilar.

Vyursburg psixologiya maktabi namoyondalaridan biri O.Zels tafakkumi intellektual operasiyalar harakati sifatida qabul qilgan. U o’z oldiga fikr yuritish faoliyatining u yoki bu jihatlari qay yo’sinda shakllanishini kuzatish, intellektual faoliyat bosqichlarini ko’rsadsh aqliy faoliyatning produktiv va reproduktiv ko’rinishidagi ziddiyatlami bartaraf qilish vazifasini qo’ydi. O.Zels masala yechish jarayonini o’rganishda umumiylikka ega bo’lgan masalani vujudga keltirish bosqichlariga alohida e'tibor berib, elementlar bilan predmetlar munosabatini ajratib

209

ko’rsatadi. Buning natijasida muammo kompleksi namoyon bo’ladi. Kempleks o’z ichiga ushbu jihatlami qamrab olishi nazarda tutilgan: a) ma'lumning tavsifiiomasini bo’laklarga ajratish; b) qidiriluvchi noma'lumning o’rnini aniqlash; v)noma'lum qidiriluvchi bilan ma'lum o’rtasidagi munosabatlami ajratib ko’rsatish.

Shunday qilib, Vyursburg psixologiya niaktabining namoyondasi O.Zels psixologiya tarixida birinchi bo’lib tafakkumi jarayon sifatida ekspremental metodlar bilan tadqiq qilgan, intellektual operasiyalar va ularning tarkibiy qismlarini nazariy va amaliy jihatdan ta'riflab bergan, izchil ilmiy metodlarga asoslanib, o’rganishga butun vujudi bilan intilgan psixologdir. Germaniyada psixologiyaning geshtaltpsixologiya yo’nalishi vujudga keidi. Uning. ko’zga ko’ringan namoyondalari qatoriga X.ErenfeIs (1859-1932), V.Keler (1887-1967), K-Kofka (1886-1941) va boshqalar kiradi. Geshtaltchilar fikriga qaraganda, har bir psixik hodisaning mazmuni uning tarkibiga kiruvchi qism va elementlami birgalikda aks ettirishdan ko’lam jihatidan keng, mazmun jihatidan rang-barangdir. Geshtaltchilaming aksiomatik xarakterga ega bo’lgan ushbu tezislari mazkur ta'limot g’oyasini ochib berishga xizmat qiladi, alohida olingan qism va elementlaming yig’indisi yaxlit tuzilish mazmunini belgilab bera olmaydi, aksincha yaxlit tuzilma qism va elementlaming xususiyatlari va xossalarini belgilab berishga qurbi yetadi.

Geshtaltpsixologivaning markaziy nazariyasi har qanday psixologik jarayonlaming bosh mohiyati ulaming sezgilarga o’xshash alohida elemetlari emas, balki konfigurasiya shakl yoki geshtaltchilaming yaxlit yaratishidan iborat.

Geshtaltpsixologiyada tafakkur muammosining tadqiqoti keng qamrovli tarzda olib boriladi. Jumladan, V.Kelyor antropoidlaming intellektual harakatlarini eksperimental o’rganish natijasida yuqori darajada taraqqiy qilgan maymunlaming aqliy harakatida inson harakatiga xos o’xshashlik borligi to'g’risida xulosa chiqaradi.

V.Kelyoming fikricha, topshiriqni yechish mexanizmi quyidagilardan iborat: organizmning optik maydonidagi vaziyatlaming muhim elementlari bir butunlikni, ya'ni vaziyat element lariga, geshtalt ichiga kirib, geshtaltda qaysi joyni egallashga bog’liq ravishda yangi ahamiyat kasb etadi. Vaziyatning muhim elementlaridan namoyon bo’luvchi geshtaltchilar muammosi vaziyatda organizmda ba'zi bir zo’riqishlar ta'sirida vujudga keladi, topshiriqni yechish muammoli vaziyatning qismlari yangi geshtaltda yangi munosabatda idrok qilina boshlaganida tugallanadi. Masalani yechish aniq qadamlami yuzaga keltiruvchi geshtalt sifatida maydonga chiqadi.

Geshtaltchilaming ayrimlari "yo’nalish" atamasini qo’llab, uni o’tmish tajribasi bilan bog’Iashga intiladilar. Shuningdek, ular "tafakkuming evrestik metodlari" to’g’risidagi tushunchadan ham foydalanadilar. Bunda materialni, qo’yilgan maqsadni, konfliktli holatlami tahlil qilishni nazarda tutadilar.

Geshtaltchilar tafakkur psixologiyasining qator muammolarini ko’tarib chiqadilar, chunonchi ijodiy tafakkuming o’ziga xosligi, tafakkur jarayonida yangilikning vujudga kelishi, bilimlar bilan tafakkur nisbati, topshiriqni bajarish jarayonida asta-sekin va birdaniga yechish yo’lini qo’llash kabilar. Tafakkumi psixologik o’rganishda funksional rivojlanish g’oyasini amaliyotga tadbiq qilish ham ma'lum darajada geshtaltpsixologiya namoyondalarining xizmati hisoblanadi.

210

www.ziyouz.com kutubxonasi

Shunga qaramasdan V.Kyoler M.Vertgaymer, K.Dunkerlarnmg eksperimental tadqiq otlari tafakkuming asosiy mexanizmlari dan biri bo'lgan predmetlami yangi aloqalar va munosabatlarga fikran jihathi ochishni aniqladilar. Ammo ular ham mazkur muaminoli vaziyatda individning amaliy va nazariy aqliy faoliyatlari rolini mutlaqo tan oladilar.

Amerika psixologiyasida vujudga kelgan bixeviorizrn yoki xuiq psixologiyasi oqimi o’tgan asrning oxirlaridan boshlab hukm surib kelmoqda. Bixeviorizrn oqimining asoschilari amerikalik psixologlar Dj.Uotson (1878-1958) va E.Torndayk. (1871-1949) lardir. Keyinchalik buiar qatoriga K.Levin (1890-1957) A.Vays (1974-1931) va boshqalar kelib qo’shiladilar. Ma'lum davrgacha mazkur oqim psixologiya oiamida dominantlik rolini o’ynaydi. hozirgi davrda bu oqim bir necha mustaqil psixologik maktablarga ajralib ketgan. Lekin ulaming mohiyatida bixeviorizrn nafasi urib turadi. hammasi uchun umumiy formula S-R, ya'ni stimul- reaksiya xizmat qilib kelmoqda.

Dj.L'otson tafakkuming ichki nutq va noverbal tovushsiz imo-ishora, mimika, yelka qisishi, qosh suzish, kommunikasiya, muloqotni birga qo’shib, keng ma'noda tushunadi va uni uchta shaklga ajratib o’rganadi. Nutq shakllaridan biri nutq malakalarini sekin-asta avj oldirish deb ataladi. Bu she'mi yoki sitatani aniq esga tushirishda o’z ifodasini topadi. Tafakkuming ikkinchi shakli sub’ekt uchun yangi bo’lmagan topshiriqni so’z yordami bilan yechish, yarim-yortisi unutilgan she'mi eslashga harakat va nihoyat, yangi topshiriqni yaqqol ifodali harakat va so’z yordami bilan yechish Dj. Uotson uchun malaka u individual egallagan va o’rganilgan xatti- harakatdir. Ushbu nazariya nuqtai nazaridan qarasak, tafakkur malakaga yaqinlashtirilib qo’yiladi, chunki she'mi esga tushirish ham tafakkur deb talqin qilinadi.

Dj. Uotson tilni o’zlashtirishning ijtimoiy jihatlarini umuman hisobga olmagan, nutqning tuzilishi va rivojlanishiga sira e'tioor qilmagan. Nutq bilan tafakkur birligi to’g’risida tamoyilni anglab vetmagan, tafakkur va ongning xulq ko’rinishi sifatida olib qaralgan.

Tayanch iboralar