F. I. Salomova Bilim sohasi: 500000 – “Ijtimoiy ta’minot va sog’liqni saqlash” Ta’lim sohasi: 510000 – “Sog’liqni saqlash”

7.2. Sanoat toksikologiyasi 

Sanoat,  qishloq  xo’jaligi,  transport  va  boshqa  sohalarda  ishlovchilarga 

ta’sir ko’rsatuvchi zararli moddalarga kasbiy yoki ishlab chiqarish zaharlari deb 

qarash  lozim.  Ularga  xom  ashyo,  oraliq  yoki  tayyor  mahsulotlar  ko’rinishida 

foydalaniladigan  va  organizmga  tushganida  unda  patologik  o’zgarishlarni 

chaqiradigan  kimyoviy  moddalar  kiradi.

 

Ishlab  chiqarish  zaharlari  kuchli 

ifodalangan  kasbiy  kasalliklar  va  hamda  vaqtinchalik  kompensatsiyalangan 

buzilishlar,  umumiy  nospetsifik  kasallanishning  oshishi,  atrof-muhit  omillari 

ta’siriga organizm rezistentligining pasayishiga olib kelishi mumkin. 

Xom  ashyo,  oraliq  va  tayyor  mahsulotlarni  gigiyenik  standartizatsiyalash 

ulardagi  toksik  aralashmalarni  organizmga  salbiy  ta’sir  ko’rsatmaydigan 

bosqichgacha cheklashga yo’naltirilgan. Bu tadqiqotlar hozirgi vaqtda bajarilishi 

shart  hisoblanadi,  chunki  istalgan  ishlab  chiqarish  mahsuloti  sifatning  gigiyenik 

sertifikatiga  ega  bo’lishi  lozim.  Standartizatsiyani  amalga  oshirish  mas’ulligi 

ishlab chiqaruvchi korxona zimmasiga yuklatiladi. 

Ishlab  chiqarish  sharoitida  uchraydigan  kimyoviy  birikmalarning  turli-

tumanligi  bois,  hozirgi  vaqtgacha  sanoat  zahrining  yagona  to’liq  va  universal 

---

 

355 

 

tasnifi  mavjud  emas.  Tadqiqotchilarning  oldiga  qo’ygan  maqsadiga  bog’liq 

holda, ishlab chiqarish kimyoviy omillarini turli tamoyillarga ko’ra tasniflaydilar. 

Shunday  qilib,  kimyoviy  tasnif  barcha  sanoat  zaharlarini  organik,  noorganik  va 

elementorganikka ajratadi. 

Gedderson  va  Xaggard  tasnifiga  muvofiq  kimyoviy  moddalar  organizmga 

ko’rsatadigan  biologik  ta’siriga  ko’ra  4  katta  guruhga  bo’linadi:  bo’g’uvchi, 

qo’zg’atuvchi,  qonga  tushgach  ta’sir  ko’rsatuvchi  uchuvchan  narkotiklar  va 

ularga yaqin moddalar, va noorganik va metalloorganik birikmalar. 

Xuddi  shu  tamoyil  bo’yicha  boshqa  tasnif  sanoat  zaharlarini  asosan 

umumtoksik, qo’zg’atuvchi, sensibilizatsiyalovchi, kantserogen, mutagen ta’sirli 

moddalarga ajratadi. 

Organizmga turli yo’llar bilan tushishini hisobga olib kimyoviy toksikantlarni 

ingalyatsion, peroral va perkutan ta’sirli moddalarga ajratish taqlif qilingan. 

Va  nihoyat,  zaharliligi  va  xavfliligi  kabi  xossalari  bo’yicha  kasbiy  zaharlar 

o’ta zaharli, yuqori bosqichda  zaharli, o’rta bosqichdagi  zaharli, kam  zaharli va 

o’ta xavfli, yuqori bosqichda xavfli va kam xavfli zaharlarga bo’linadi. zaharli 

Kimyoviy  moddalar  zaharli  ta’sirining  intensivligi  ahamiyatli  bosqichda 

ularning  agregat  holati  va  organizmga  tushish  yo’liga  bog’liq.  Ishlab  chiqarish 

zaharlari  gazlar,  bug’lar,  suyuqliklar,  aerozollar,  qattiq  moddalar,  hamda 

aralashmalar ko’rinishida  bo’lishi va organizmga  nafas  a’zolari,  oshqozon-ichak 

trakti,  shikastlanmagan  teri,  alohida  holatlarda  esa  –  ko’z  shilliq  qavati  orqali 

tushishi mumkin. 

Zaharli  moddalarning  eng  intensiv  tushishi  gazlar,  bug’lar,  aerozollar,  gaz-

bug’-aerozollar  ko’rinishida  nafas  yo’llari  orqali  ro’y  beradi,  bu  o’pka  orqali 

o’tuvchi  havoning  katta  hajmi,  ayniqsa  jismoniy  zo’riqishlarda  alveolalarning 

katta umumiy yuzasi (100 m

2 

dan ortiq)  va o’pka kapillyarlarida doimiy ravishda 

ko’p  miqdordagi  qon  aylanishi  bilan  bog’langan.

 

Bunday  sharoitlarda  zaharlar 

oson  va  tez  qonga  tushadi  va  organizm  bo’ylab  tarqaladi.  Ba’zi  moddalar, 

masalan,  ko’pgina  organik  erituvchilar,  yog’  va  aromatik  qatordagi 

---

 

356 

 

uglevodorodlarning  bug’lari,  qonga  o’zgarmagan  holda  tushadi,  boshqa 

guruhdagi  zaharlar  esa  alveolalarda  yangi  birikmalarga  aylanadi,  so’ngra  qonga 

tushib, organizm bo’ylab tarqaladi. 

Peroral  yo’l  zaharli  agentlarning  organizmga  tushishining  ahamiyatliligi 

bo’yicha  ikkinchi  bo’lib  hisoblanadi.  Havoda  bo’lgan  zaharlarning  ovqat  hazm 

qilish a’zolariga tushish mexanizmi, ularning so’lakda erib, og’iz bo’shlig’idayoq 

yoki  oshqozon  va  ichakda  so’rilishi  bilan  bog’liq.

     

Mehnat  qilish  va  dam 

olishning  gigiyenik  sharoitlari  buzilganida,  ovqat  yoki  ichimlik  suvi  bilan  yutib 

yuborilganida ham sanoat zaharlari ovqat hazm qilish traktiga tushishi mumkin. 

Ishlab  chiqarish  sharoitlarida  shikastlanmagan  teri  orqali  tushuvchi  kimyoviy 

moddalarga  alohida  e’tiborni  qaratish  lozim.  Bunday  zaharlar  yog’da  yaxshi 

eriydi, bu ularga  epidermis orqali  erkin migratsiya  qilishga, bir vaqtning o’zida 

esa ularning suvda yetarlicha eruvchanligi ko’rsatilgan birikmalarning qon orqali 

tarqalishiga imkon beradi. Teri orqali kiruvchi kasbga oid zaharlar orasida benzol 

va  uning  hosilalari,  fosfororganik  pestitsidlar,  aromatik  nitro  birikmalari, 

xlorlangan va metall organik moddalar eng xavflisi hisoblanadi. 

Organizmga  tushgandan  so’ng  darhol  zahar-noelektrolitlar  qon  bilan  butun 

organizm  bo’ylab  tarqaladi  va,  ularning  qon  bilan  ta’minlanadigan  miqdorda, 

a’zo  va  to’qimalarda  to’planadi.  Keyinchalik  alohida  a’zo  va  to’qimalarning 

sorbtsion  qobiliyatlariga  ko’ra  zaharli  moddalarning  taqsimlanishi  kuzatiladi. 

Shunday qilib, lipotrop moddalar,

 

yog’larda yaxshi eriydi, asab hujayralari, suyak 

ko’migi, moyak, teri osti yog’ qavatida to’planadi. Rux, xrom, marganets asosan 

jigar  va  buyraqlarda  yig’iladi.  Qo’rg’oshin,  uran,  radiy,  bariy  birikmalari  fosfor 

va kaltsiy bilan bog’lanib, suyaqlarda to’planadi. 

Ta’sirining ustunligi bo’yicha barcha sanoat zaharlarini shartli ravishda asosan 

neyrotoksik,  gematoksik,  gepatotoksik,  nefrotoksik  ta’sir  etuvchi  birikmalarga, 

hamda nafas a’zolarini shikastlovchi moddalarga ajratish mumkin. 

Ko’pgina  uglevodorodlar,  fosfororganik  birikmalar,  tetraetil  qo’rg’oshin, 

oltingugurt  uglerodi,  margimushli  birikmalar,  hamda  simob  va  marganets 

---

 

357 

 

neyrotoksik  ta’sir  ko’rsatadi.  Bu  zaharlar  orasida  har  birining  intoksikatsiya 

patogenezi  o’ziga  xos  xususiyatga  ega,  biroq  ruhiy  holatning  buzilishi  va 

markaziy, periferik, vegetativ asab tizimining shikastlanishi ularning organizmga 

ta’sirining oxirgi natijasi bo’lib hisoblanadi. 

Ta’sir  etuvchi  omilga  ko’ra  qon  va  qon  hosil  qiluvchi  a’zolarning  toksik 

shikastlanishi  nospetsifik  va  spetsifik  turlariga  bo’linadi.  Sanoat  zaharlarining 

ko’pchiligi  nospetsifik  o’zgarishlarni  chaqiradi.  Ko’pincha  ular  umumtoksik 

ta’sir  bilan  bog’liq  va  gemoglobin  va  eritrotsitlar  miqdorining  kamayishi, 

neytrofilli  leykotsitoz,  monotsitoz,  limfopeniya  va  eozinopeniya  bilan  namoyon 

bo’ladi. 

Qonning spetsifik reaktsiyasi qon va qon hosil qiluvchi tizimga yo’naltirilgan 

ta’sir ko’rsatuvchi konkret toksik agentning tushishi bilan bog’liq. 

Gepatotrop  zaharlar  asosan  jigarning  shikastlanishini  chaqiradi.  Ularga 

xlorlangan  va  bromlangan  uglevodorodlar,  benzolning  nitrohosilalari,  azot 

kislotasining efirlari, stirol va uning hosilalari, fosfor va selen birikmalari, surma, 

mishyak va boshqalar kiradi.

 

Jigarning o’tkir shikastlanishi dispeptik va vegetativ 

buzilishlar bilan birga o’ng qovurg’a ostida og’riq, surunkali shikastlanish avval 

ekskretor  funktsiyaning  buzilishi,  kech  bosqichlarida  esa 

–  turg’un 

bilirubinemiya va disproteinemiya bilan namoyon bo’ladi. 

Buyrak  yetishmovchiligi  bilan  toksik  nefroz  turi  bo’yicha  buyrak 

parenximasining 

shikastlanishini 

o’tkir  ta’sir  ko’rsatganda  xlorlangan 

uglevodorodlar,  og’ir  metallar,  sulema,  margumish,  etilenglikol,  skipidar, 

fofosfororganik birikmalar chaqirishi mumkin. 

Benzidin, dianizidin, naftilamin, hamda anilin kabi aromatik amin birikmalari 

surunkali ta’sir ko’rsatganda xavfsiz o’smalar, keyinchalik esa siydik qopi rakiga 

olib keladi. 

Gazlar  va  bug’lar,  hamda  ishlab  chiqarish  changlari  surunkali  ta’sir  etganda 

nafas  a’zolarining  shikastlanishini  chaqiradi.  Moddalar  qanchalik  suvda  yaxshi 

erimasa yoki changning dispersligi qanchalik yuqori bo’lsa, shunchalik ular nafas 

---

 

358 

 

tizimining  chuqur  bo’limlarini  shikastlaydilar.  Suvda  yaxshi  eriydigan  xlor, 

ammiak,  oltingugurt  angidridi  va  yirik  dispersli  chang  ko’pincha  rinit,  laringit, 

traxeit,  bronxitlarni  chaqiradi,  ya’ni  asosan  nafas  a’zolarining  yuqori  va  o’rta 

bo’limlarini shikastlaydi. Suvda kamroq eriydigan azot oksidi, fosgen, marganets 

va  mayda  dispersli  aerozollar  bronxiolitlar  va  hatto  o’pkaning  toksik  shishini 

chaqirishi  mumkin.  Nafas  a’zolarining  surunkali  shikastlanishida  zaharlar 

effektining to’planishi toksik pnevmosklerozga olib kelishi mumkin. 

Yuqorida  sanab  o’tilgan  effektlar  bilan  bir  qatorda  ba’zi  sanoat  zaharlari 

yurak-qon  tomir  tizimi  (masalan,  mishyakning  kapillyar  toksik  ta’siri, 

qo’rg’oshinning  gipertenziv  ta’siri  va  boshqalar),  ovqat  hazm  qilish  a’zolari 

(noorganik kislotalarning angidridlari, ftor va fosfor birikmalari bilan tishlarning 

yemirilishi;  og’ir  metall  tuzlari  bilan  ichak  shilliq  qavatining  shikastlanishi; 

simob,  margimush,  surma  bilan  zaharlanganda  diareya  va  b.),  endokrin  tizim 

(xlorfenoksiuksus  kislotasi  oshqozon  osti  bezini,  sianidlar  –  qalqonsimon  bez 

parenximasini shikastlaydi va b.), suyak tizimini (ftor, bariy, berilliy birikmalari 

bilan zaharlanish) tanlab shikastlashi mumkin. 

Sanoat  zaharlarining  alohida  guruhlari  allergenli,  teratogen,  mutagen, 

embriotrop, gonadotoksik, blastomogen va boshqa spetsifik effektlarni beradi. 

Va nihoyat, ishlab chiqarish zaharlari, qoidaga ko’ra, organizmga politrop 

ta’sir ko’rsatadi, ya’ni bitta toksik agent bir nechta a’zo va tizimlarni shikastlashi 

mumkin.

   

Masalan,  qo’rg’oshin,  eng  og’ir  buzilishlarni  asab,  yurak-qon  tomir 

tizimlarida,  qon  tizimida,  jigar  va  ichakda  kuzatilsada,  deyarli  barcha  a’zo  va 

tizimlarga  zaharli  ta’sir  ko’rsatadi.  Qo’rg’oshin  asosan  suyaqlarda  depo 

ko’rinishida to’planadi. 

Organizmdan  zaharli  moddalarning  chiqarilish  jarayoni  alohida  o’rinni 

egallaydi.  Organizmdan  kimyoviy  moddalar  o’pka,  oshqozon-ichak  trakti, 

buyraqlar,  hamda  ter,  so’lak  va  ona  suti  orqali  chiqarilishi  mumkin.  Kimyoviy 

moddalar  ham  o’zgarmagan  holatda,  va  hamda  metabolitlar  ko’rinishida 

evakuatsiya  qilinishi  mumkin.  Toksik  agentlarning  chiqarilish  tezligi  ko’pgina 

---

 

359 

 

omillarga  va  birinchi  navbatda  ularning  uchuvchanligi,  suvda  va  yog’da 

eruvchanligi,  kimyoviy  strukturasi,  depolanish  xususiyatlari  va  kumulyativ 

xossalariga  bog’liq.

 

Zaharning  ona  suti  orqali  chiqarilishi  ayniqsa  noxush 

oqibatlarga olib kelishi mumkin, chunki 1 yoshgacha bo’lgan bolada hali  zaharli 

ta’sirning hatto past bosqichlariga ham yetarlicha rezistentlik mavjud emas. Ona 

suti  bilan  xlorlangan  uglevodorodlar,  aldegidlar,  simob,  margumish  va  boshqa 

ko’p  zaharlar  chiqarilishi  mumkin.  Shu  boisdan  emizuvchi  onalar  zaharli 

moddalar bilan ishlashga qo’yilmasligi lozim. 

Sanoat  zaharlarining  organizmga  ta’siri  nafaqat  sifat  xususiyatlari,  balki 

miqdor  ko’rsatkichlariga  ham  ega.  Sanoat  toksikologiyasida  toksikometriya 

ko’rsatkichlari  ishlab  chiqarish  muhiti  kimyoviy  omillarining  toksikligi  va 

xavfliligini qiyosiy baholash uchun qo’llaniladi. 

Kimyoviy  moddalarni birlamchi  toksikologik  baholash  uchun  hayvonlarga 

ta’sir etishdagi o’rtacha o’lim dozasi (DL

50

) – bu guruhdagi  har bir hayvonga bir 

marta  yuborilganda  50%  hayvonlarning  nobud  bo’lishini,  va  o’rtacha  o’lim 

kontsentratsiyasi  (CL

50

)  –bu  o’tkir  ingalyatsion  ta’sir  ko’rsatishda  50% 

hayvonlarning  nobud  bo’lishini  chaqiruvchi  modda  kontsentratsiyasining 

ko’rsatkichlari eng muhim boshlang’ich ko’rsatkichlar bo’lib hisoblanadi. 

Biroq  o’tkir  o’ldiradigan  zaharlanishning  ko’rsatkichlari  yetarlicha  qo’pol 

va  faqatgina  taxminiy  ko’rsatkichlar  bo’lib  hisoblanadi.  Sanoat  zaharlariga 

organizmning  sezgirligini  aniqlashda    zararli ta’sir bo’sag’asi katta o’rin  tutadi. 

Organizm 

biologik 

ko’rsatkichlarining 

minimal, 

ba’zida 

vaqtincha 

kompensatsiyalangan  o’zgarishlarini  chaqiruvchi,  kimyoviy  moddalarning  eng 

kichik  kontsentratsiyasi,  bo’sag’a  kontsentratsiyasi  deb  ataladi.  Bir  martalik 

o’tkir  ta’sir  ko’rsatishda  o’tkir  ta’sir  bo’sag’asi  (Lim  ac.),  uzoq  qayta  ta’sir 

ko’rsatishda - surunkali ta’sir bo’sag’asi (Lim ch.) aniqlanadi. 

Kimyoviy moddalarning xavfliligini baholashda kumulyatsiya muhim o’rin 

tutadi. Organizmda moddaning to’planishi bilan bog’liq material kumulyatsiya va 

effektining to’planishi bilan bog’liq bo’lgan funktsional kumulyatsiya ajratiladi. 

---

 

360 

 

Kumulyatsiya koeffitsienti - K kum. toksik agentning kumulyativ xususiyatining 

ko’rsatkichi  bo’lib,  u  uzoq  vaqt  bo’lib-bo’lib  ta’sir  ko’rsatilganida  50% 

hayvonlarning  nobud  bo’lishiga  olib  keluvchi  moddaning  dozasi,  bir  marta 

yuborilgandagiga nisbatan shu dozadan necha martaga oshishini ko’rsatadi. 

Sanoat  zaharlari  kumulyativ  xossalarining  ifodalanganligi  bir-biridan 

ahamiyatli  bosqichda  farq  qilishi  mumkin.  Shunday  qilib,  K  kum.  da  =  1  effekt 

kumulyatsiyadan  yuqori,  K  kum.  da  =  1-2,2  – kuchli ifodalangan  kumulyatsiya, 

K  kum.  da  =  2,2-5  –  o’rtacha  kumulyatsiya  va  K  kum.  da  5  dan  yuqori    -  sust 

kumulyatsiya  sifatida  baholanadi.  Tabiiyki,  K  kum.  qancha  kam  bo’lsa, 

binobarin,  moddaning  kumulyativ  xossalari  qancha  kuchli  ifodalangan  bo’lsa, 

surunkali zaharlanishning potentsial xavfi shuncha yuqori bo’ladi. 

Asosiy ishlab chiqarish omillarining gigiyenik harakteristikasi