F. I. Salomova Bilim sohasi: 500000 – “Ijtimoiy ta’minot va sog’liqni saqlash” Ta’lim sohasi: 510000 – “Sog’liqni saqlash”

Og’ir  jismoniy  ishlar.

  Yuqori  bosqichda  zo’r  berib  ishlashni  talab  qiluvchi, 

doimiy ravishda og’irliklarni (10 kg dan ortiq) bir joydan ikkinchi joyga ko’chirib 

o’tkazish  bilan  bog’liq  ishlar  (mashinosozlik  va  metallurgiya  korxonalarida 

temirchilik sexlarida, qo’lda buyum yasash, qolip tayyorlab buyum quyish bilan 

bog’liq qator kasblar). 

Ko’rsatib  o’tilgan  ish  turlari  kuchli  energiya  sarf  qilishni  talab  etadi:  sutkasiga 

4000- 6000 kkal (16 720-25 800 kDj) va undan yuqori. 

 

Mehnatning mexanizatsiyalashtirilgan shakllari.  

 

Yetarli  bosqichda  ko’p  uchraydigan  bunday  kasblarning  farqli  jihati 

shundan  iboratki,  bularda  mushak  yuklamalari  bosqichsi  pasaygan  va  harakatlar 

murakkablashgan.  Mexanizatsiyalashtirilgan  ishlab  chiqarish  sharoitida  ham 

dinamik  va  ham  statik  harakterga  ega  regional  va  lokal  mushak  yuklamalari 

ustunlik  qiladi.  Bunday  ishda  enegriya  sarf  qilish  sutkasiga  3000-4000  kkal  (12 

540-16 720 kDj) atrofida bo’ladi. 

 

Bunday  ishlarga  aniq  asbob  -  va  mashinosozlik  korxonalari,  soatsozlik, 

tikuv  ishlab  chiqarish,  boshqaruv  doirasidagi  va  shunga  o’xshash  qator  kasblar 

kiradi; o’tirgan, turga holatda yoki yurish va bir muncha jismoniy zo’riqish bilan 

kechadigan  ishlar  (nashr  etish  sanoati,  aloqa,  nazorat  qilish  korxonalari,  ishlab 

chiqarishning  turli  sohalaridagi  ustalar  qatoridagi  kasblar);  tokarlik,  chilangarlik 

va boshqa ishlar. 

 

Mehnatning guruh bo’lib ishlash  shakllari (konveyerlar) alohida e’tiborni 

talab  qiladi.  Detalning  bir  ish  joyidan  ikkinchi  joyga  ko’chirilishi  bilan 

harakterlanadigan  uzluksiz  konveyer  usulida  ishlash  mehnatning  guruh  bo’lib 

ishlash  shakliga  misol  bo’la  oladi.  Bunday  usulda  ishlash  yengil  yoki 

mushaklarning  lokal  zo’riqishi  bilan  kechishi  mumkin.  Har  bir  operatsiyaga 

---

 

345 

 

vaqtning 

maksimal 

bosqichda 

qisqartirilishi, 

ishtirokchilarning 

sinxronizatsiyalashgan ishlari, ishning intensiv va doimiy temp va ritmda bo’lishi, 

va  buning  natijasida  mehnatning  monoton  bo’lishi  bunday  sharoitda  yuksak 

bosqichda mehnat unumdorligining asosi bo’lib hisoblanadi. 

 

Yarim  avtomatizatsiyalashtirilgan  va  avtomatizatsiyalashtirilgan  ishlab 

chiqarish  bilan  bog’liq  mehnat  shakllari.  Bir  detal  va  mahsulotlarni  ishlab 

chiqarish bo’yicha shtampovkachi, shlifovkachi, tikuvchi-motorist kasblari bunga 

misol bo’la oladi. Bu kasblar uchun mehnat jarayonining monotonligi  harakterli 

bo’lib, yetarlicha yuqori bosqichdagi temp, bajarilayotgan operatsiyalar ritmi va 

turining  bir  xildaligi  bilan  chaqirilgan.  Ijodiy  faollik  keskin  pasayadi.  Bir 

vaqtning  o’zida  bajarilayotgan  operatsiyalarning  tempi  hisobiga  operatsiyalarni 

aniq  bajarilayotganligi  va  ko’zdan  kechirilayotgan  detallarning  o’lchamini 

nazorat qilish zarurati bois qattiq g’ayrat bilan ishlash va ko’ruv analizatorining 

zo’riqishi oshadi. 

Ishlab  chiqarish  jarayonlari  va  mexanizmlarini  distantsion  boshqarish  bilan 

bog’liq mehnat shakllari. 

U yoki bu ishni bajarishdagi sarf qilinadigan energiya ko’rsatkichlari faqatgina 

ishni  og’irlik  bosqichsini  nisbiy  baholashni  ta’minlab  beradi,  chunki  energiyani 

sarf  qilishga  boshqa  muhim  jihatlar  ham  ta’sir  ko’rsatadi  (mashqlarga  o’rganib 

ketganligi,  mehnatni  tashkillashtirish,  mehnat  va  dam  olish  tartibi,  havo  muhiti 

holati v.b.). 

Boshqa  teng sharoitlarda  energiya  sarf qilishni  mehnat  va  dam  olishning  turli 

tartiblarini qiyosiy baholash uchun foydalanish mumkin. 

Ishlab  chiqarish  faoliyati  har  doim  organizm  funktsional  holatining  yangi 

bosqichsiga o’tishi bilan bog’liq.

 

Bunda eng kuchli ifodalangan siljishlarga asab, 

yurak-qon  tomir  va  nafas  tizimi  duchor  bo’ladi,  bir  vaqtda  qon  tarkibi,  suv-tuz 

almashinuvi  o’zgaradi.  Ish  boshlangunga  qadar  organizmda  moddalar 

almashinuvining kuchayishi, tomir urishi va nafas olishning kuchayishidan iborat 

shartli-reflektor  funktsional  siljishlar  ro’y  beradi.

 

Ishlab  chiqarish  sharoiti  va  va 

---

 

346 

 

kun vaqti shartli qo’zg’atuvchi bo’lib hisoblanadi. 

 

Ishlab  chiqarish  bo’yicha  o’qitish  va  mashq  qildirish  jarayonida  dinamik 

ravishda  ishlab  chiqarish  stereotipi,  ya’ni  organizmdagi  fiziologik  jarayonlar 

bosqichsini  aniqlab  beruvchi  shartli  reflekslar  tizimi  hosil  bo’ladi.  Dinamik 

stereotip  –  eng  ratsional  va  tejamli  harakatlar  yoki  ishchi  operatsiyalarini 

bajarishdagi harakatlar tizimi bo’lib, kam funktsional harajatlar bilan mehnatning 

yuqori  unumdorligiga  erishishdir.

 

Dinamik  ravishdagi  ishlab  chiqarish  stereotipi 

ishning  asosiy  elementlarini  bajarishning  davomiyligi,  mikropauzalar  va  shunga 

o’xshashlarni  o’z  ichiga  oladi.  Dinamik  stereotipni  ishlab  chiqarish  kasbiy 

ko’nikmalarga ega bo’lish asosida yotadi va ular ahamiyatli bosqichda u yoki bu 

ishlab chiqarish operatsiyalarini bajarishda jismoniy va asab-ruhiy energiyani sarf 

qilishni  pasaytirishga  imkon  beradi.Ishni  bajarishda  markaziy  asab  tizimida 

qo’zg’alish  jarayonlari  kuchayadi.  Bir  vaqtning  o’zida  tormozlanish  jarayonlari 

ham  chuqurlashadi,  shu  tufayli  ushbu  asosiy  jarayonlar  orasida  muvozanat 

saqlanib  turadi.  Nisbatan  yengil  ishni  bajarishda  o’xshash  holat  butun  ish  kuni 

davomida  saqlanadi,  og’ir  ishni  bajarishda  ma’lum  vaqtdan  boshlab  bosh  miya 

po’stlog’ida muhofaza qiluvchi tormozlanish jarayonlari ustunlik qila boshlaydi. 

Markaziy  asab  tizimi  funktsional  holatining  fazali  o’zgarishi  bajarilayotgan 

ishning  harakteri  va  davomiyligi  bilan  aniqlanadi.  Qo’zg’alish  fazasida  shartli 

reflekslarning  kuchayishi,  latent  davrning  qisqarishi,  differentsiatsiyalangan 

tormozlanish  va  sensomotor  reaktsiyalarning  tezlashishi,  hamda  glikogen,  ATF, 

kreatinfosfatning kuchli parchalanishi kuzatiladi. 

Tormozlanish  fazasida  teskari  jarayonlar  kuzatiladi:  shartli  reflekslarning 

pasayishi,  latent  davrning  uzayishi,  differentsiatsiyalangan  tormozlanish  va 

sensomotor  reaktsiyalarning sekinlashishi, EEG  da beta-ritmlarning, keyinchalik 

esa alfa-ritmlarning paydo bo’lishi, fazali holat, tormozlanish kuzatiladi. 

Markaziy 

asab 

tizimidagi 

tormozlanish 

jarayoni 

bilan, 

mehnat 

fiziologiyasining bosh vazifalaridan biri uning rivojlanishini oldini olish bo’lgan 

-  toliqish  deb  ataluvchi  tushuncha  bilan  bog’liq.

 

Toliqish  –  bu  ishni  bajarishda 

---

 

347 

 

yuzaga  keladigan  ishlash  qobiliyatining  vaqtinchalik  pasayishi  bo’lib,  ishlash 

qobiliyatining sifat va miqdor ko’rsatkichlarining yomonlashishi bilan namoyon 

bo’ladi.

 

Sub’ektiv  toliqish  charchash  bilan  his  qilinadi.

 

Organizmning  ba’zi 

a’zolari  va  tizimlari  funktsiyalarining  buzilishi,  hamda  ishdagi  nuqson 

rivojlanayotgan toliqishning ob’ektiv mezonlari bo’lib hisoblanadi.

 

Toliqishning 

miqdor  jihatdan  bosqichi  markaziy  asab  tizimi,  analizatorlar,  oliy  asab  faoliyati 

funktsiyasining  harakatchanligi  bilan  harakterlanuvchi  turli  testlar  yordamida 

aniqlanadi  (analizatorlarning  o’tkazuvchanlik  qobiliyati,  yorug’lik,  tovush  va 

issiqlik qo’zg’atuvchilariga bo’lgan reaktsiyaning tezligi, tanlash reaktsiyasining 

tezligi va aniqligi v.b.). 

Fazalilik  toliqish  jarayoniga  ham  xos.

 

Bu  ham  ish  kuni,  hamda  ish  haftasi 

davomida inson ishlash qobiliyatining o’zgarishi bilan namoyon bo’ladi. Ish kuni 

dinamikasida  ishlash  qobiliyatining  o’zgarishlarida  quyidagi  davrlarni  ajratish 

mumkin: ishning boshlanishida ishga kirishish, ishlash qobiliyatining stabil davri 

(ishning  qo’zg’alish  davri);  tushlikdan  avvalgi  davrda  ishlash  qobiliyatining 

pasayishi;  tushlik  tanaffusidan  so’ng  ishning  boshlanish  davri;  stabil  ishlash 

qobiliyatining ikkinchi davri; ish tugashidan 1-2 soat oldin ro’y beruvchi ishlash 

qobiliyati pasayishining ikkinchi davri;

 

ish kunining oxirida asab-ruhiy zo’riqish 

bilan  chaqirilgan  ishlash  qobiliyatining  qisqa  vaqtga  ko’tarilishi  va  shuning 

uchun ko’pincha rivojlangan toliqish fonida ishlash qobiliyatining sifat jihatidan 

emas,  balki  miqdor  jihatidan  oshishi.

 

Ishga  kirishish,  stabil  ishlash  qobiliyati 

davrlari va uning pasayishi butun hafta davomida ham kuzatiladi.

 

Shunday  ekan,  toliqish  –  bu  normal  fiziologik  jarayon  bo’lib,  organizmning 

atrof-muhit sharoiti ta’siriga muhofazalovchi tormozlanish ko’rinishidagi himoya 

reaktsiyasidir.

 

Organizm  funktsiyasining  keyingi  ish  kuni  va  ayniqsa  yangi  ish 

haftasi boshlanishigacha tiklanishi bu jarayonning fiziologik ekanligining mezoni 

bo’lib hisoblanadi.

 

Ko’rsatilgan muddatlarda organizm funktsiyasi va gomeostaz 

tiklanishining  kuzatilmasligi  bosh  miya  po’stlog’ida  tarqoq  tormozlanish  va 

patologik buzilishlarning rivojlanganligi haqida dalolat beradi. 

---

 

348 

 

Ushbu  holat  qattiq  charchash  kabi  harakterlanadi  va  nafaqat  profilaktik 

choralar, balki davolashni ham talab etadi. 

Qattiq  charchashga  patologik  holat  kabi  qarash  lozim,  bunda  og’ir  va  uzoq 

vaqt  ishlashda  organizm  muntazam  tarzda  dam  olmaydi  va  ishlash  qobiliyati 

tiklanmaydi. Holdan toyishda  markaziy asab tizimida qayta qo’zg’alish holatlari 

aniqlanadi,  o’zini  yomon  his  qiladi,  qo’zg’aluvchan  bo’lib  qoladi,  uyqusizlik 

bezovta qiladi. Holdan toyish nevrozlar, yurak-qon tomir kasalliklari, xafaqonlik, 

oshqozon  yarasi  kasalliklariga  olib  kelishi  mumkin.  Qattiq  charchashda 

organizmning  himoya  kuchlari  pasayadi,  bu  nafaqat  ishlash  qobiliyatining 

pasayishi, balki umumiy va kasbiy kasallanishning o’sishiga olib keladi. 

Ishning  noto’g’ri  tashkillashtirilganligi  yoki  haddan  tashqari  ish  yuklamasi 

(yuk  tashuvchi,  g’isht  teruvchi,  yer  kovlovchi  va  boshqalar)  natijasida  tez 

sur’atda  rivojlanadigan  toliqish  va  uzoq  vaqt  davomida  ishlash  natijasida 

(konveyer  usulida  ishlash)  organizmda  kuchsiz  ifodalangan  o’zgarishlar  bilan 

sekin  rivojlanadigan  toliqish  farqlanadi.

 

Tez  sur’atda  rivojlanadigan  toliqish

 

funktsiyaning 

markaziy 

koordinatsiyasining 

buzilishi 

va 

organizmning 

funktsional  imkoniyatlariga  ishchi  vazifaning  mos  kelmasligi  natijasida 

tormozlanishning  shoshilinch  o’choqlarining  yuzaga  kelishi  oqibatida  ro’y 

beradi.

 

Tez sur’atda rivojlanadigan toliqishda ishdan so’ng funktsiyalar dastlabki 

holatga  tezda  qaytadi.  Statik  zo’riqish  qancha  ko’p  bo’lsa,  toliqish  shuncha  tez 

rivojlanadi.

 

Hozirgi  vaqtda  toliqish  rivojlanishining  ko’pgina  nazariyalari  mavjud. 

Toliqishning  asosida  bosh  miya  hujayralari  ishlash  qobiliyatining  pasayishi 

yotgan 

nazariya 

haqiqatga 

yaqin 

hisoblanadi. 

Toliqish 

asosiy 

asab 

jarayonlarining  o’zaro  munosabati  o’zgarganda,  tormozlanish  qo’zg’alishdan 

ustun bo’lganida, rivojlanadi. 

Tormozlanish hujayraning energetik imkoniyatlarining tugashi emas. Bu holat 

asab hujayrasiga kelayotgan impulslarga reaktsiya qaytarmaslikka imkon beradi, 

natijada  aktiv  faoliyat  tugatiladi.  Toliqishning  tormozlanish  bilan  aloqasi 

---

 

349 

 

shundan  iboratki,  muhofazalovchi  tormozlanish  yanada  murakkabroq  jarayon  - 

ishlovchi  inson  toliqishining  muhim  komponentlaridan  biri  bo’lib  hisoblanadi. 

Binobarin,  toliqishda  katta  yarim  sharlar  qobig’ining  konkret  bo’limida 

qo’zg’alish va tormozlanishning murakkab mozaikasi o’zgaradi, chunki ishlovchi 

a’zolardan  kelgan  impulslarning  ta’siri  natijasida  parabiotik  tormozlanish 

o’chog’i yuzaga keladi. 

Toliqishni pasaytirishga yo’naltirilgan profilaktik chora-tadbirlar orasida og’ir 

jismoniy  yoki  monoton  mehnatdan  ozod  qilish,  ruhiy  fiziologik  relaktsiya 

xonalarini tashkil qilish, tashqi ishlab chiqarish muhitining qulay sharoitlari bilan 

ta’minlash,  mashqlar  bajarish  yordamida  dinamik  stereotipni,  ratsional  temp, 

ishning  ritmi  va  tartibini  ishlab  chiqish,  ish  joyini  to’g’ri  jihozlash,  ishlab 

chiqarish estetikasiga rioya qilish, ma’nan va moddiy stimullash kabilarni ajratish 

mumkin. 

Mehnat jarayonida ishlovchilarda kuzatiladigan fiziologik, klinik, biokimyoviy 

o’zgarishlar  batafsil  o’rganib  chiqilgan  va  mehnat  fiziologlari  tomonidan  tahlil 

qilingan. 

Mehnat jarayonini baholashdagi bosh vazifa – bu qator funktsiyalar va tizimlar 

zo’riqishining  ifodalanganligini  ob’ektiv  aniqlashdir.  Asab-emotsional  zo’riqish 

bilan  aqliy  ishda  analizator  funktsiyalarini  o’rganish,  psixologik  testlardan 

foydalanish,  tomir  urishi  chastotasi,  arterial  qon  bosimi,  tana  harorati,  ter 

ajaralish  intensivligini  o’lchash  zarur.

 

Uchuvchida  murakkab  parvozlarda  yurak 

faoliyati  va  tashqi  nafasning  benihoya  zo’riqishi  kuzatiladi:  yurak  qisqarish 

chastotasi  daqiqasiga  180    marta  va  undan  ko’p,  nafas  olishi  –  daqiqasiga  54 

martagacha  yetadi,  organizmdan  askorbin  kislotasi,  17-oksikortikosteroidlarning 

chiqarilishi oshadi, qonda xolesterin miqdori ko’payadi. 

Yurak qisqarish chastotasi emotsional zo’riqishning o’lchovi bo’lishi mumkin, 

deb  hisoblanadi.  Ba’zida  organizmning  eng  muhim  tizimlarining  reaktsiyasi 

stress harakteriga ega bo’ladi. 

Ishlab  chiqarish  sharoitida  stress  –  qaysidir  omilning  haddan  tashqari  kuchli 

---

 

350 

 

ta’siri natijasida qator kasb egalarida (uchuvchilar, aeroportlar dispetcherlari, tez 

yurar  poezdlarning  mashinistlari  va  boshqalar)  vaqti-vaqti  bilan  yoki  muntazam 

tarzda  markaziy  asab  tizimida  yuzaga  keladigan  holat.  Sinxron  tarjima  qilish 

bilan  shug’ullanuvchi  tarjimonlarda  ish  vaqtida  tomir  urishi  daqiqasiga  160 

martagacha  tezlashadi,  bunda  har  5  daqiqada  bu  qiymat  daqiqasiga  10-30  taga 

o’zgarib turadi. 

Ish  vaqtida  ro’y  berayotgan  hamma  siljishlarni  ham  fiziologik  deb  hisoblab 

bo’lmaydi. Ishning haddan tashqari intensivligida ular, ma’lum profpatologiyani 

bildiruvchi,  turg’un  funktsional  o’zgarishlarga  o’tishi  mumkin.

 

Yuqorida 

ko’rsatilgan  zararli  omillarning  tasnifiga  muvofiq  ishning  og’irligi  va  xavfli 

(zararli) ekanligiga to’g’ri gigiyenik bahoni berish muhim. 

Mehnatning  asab-emotsional  zo’riqishi  ish  kunining  ta’minlanganligi  yoki 

zichligi,  bajarilayotgan  operatsiyalar  soni,  operatsiyani  bajarishga  ketgan  vaqti, 

qabul  qilinayotgan  ma’lumotlarning  murakkabligi  va  soni,  analizatorli  tizim  va 

ruhiy funktsiyalarning o’zgarishi bilan baholanadi. Mehnatning ko’p turlari turli 

bosqichdagi jismoniy og’irlik va asab zo’riqishini mujassamlantiradi. 

Insonning  mehnat  faoliyatida  organizmning  barcha  tizimlari  faollik  holatiga 

keladi,  biroq  har  bir  mehnat  jarayoni  asosan  u  yoki  bu  tizimning,  analizatorli, 

markaziy  asab  tizimi,  vegetativ  funktsiyalar,  endokrin  tizimlar  va  shunga 

o’xshashlarnilarning zo’riqishini chaqiradi. 

Mehnat faoliyatida organizmning tizim va funktsiyalarining zo’riqishiga ishlab 

chiqarishning  jihozlanishi  va  u  yerdagi  sharoit  (mehnat  tartibi  va  ish  joyini 

tashkil  qilish,  mehnatning  avtomatizatsiyalashtirilganligi  va  mexanizatsiyasi, 

kasbga oid zararlilik) ahamiyatli bosqichda ta’sir ko’rsatadi.

 

Yuqori bosqichdagi 

ishlash  qobiliyatini  saqlab  qolish  va  toliqishning  oldini  olish  uchun,  yuqorida 

qayd etilganidek, mehnatning optimal tartibini, birinchi navbatda, ishda ritmlikni  

o’rnatish juda muhim. Ritmik mehnat butun ish smenasi, haftasi, oyi mobaynida 

yuklamaning teng taqsimlanishini ko’zlaydi; ishchining harakati butun ish vaqti 

davomida  tempni  keskin  almashtirmasdan  amalga  oshiriladi,  bunda  ortiqcha 

---

 

351 

 

harakatlar inkor qilinadi. 

Mehnatning  optimal  ritmida  kam  energiya  sarf  qilish,  qondagi  glyukozaning 

turg’un bosqichsi (biroz oshgan) va sut kislotasining kam miqdorda bo’lishi bilan 

eng yuqori bosqichdagi ishlash qobiliyatiga erishiladi. 

Mehnat  ritmining  buzilishi  ishlash  qobiliyatini  pasaytiradi,  ishga  kirishish 

bosqichida  erishilgan  natijalarning  yo’qotilishiga  olib  keladi.  Ishda  o’zini 

oqlamagan tez-tez tanaffuslar qilish, salbiy emotsiyalarga olib keladi, bu nafaqat 

ishlash  qobiliyatining  pasayishi,  balki  qator  kasalliklarning  (yurak-qon  tomir 

patologiyasi va boshqalar) sababi ham bo’lishi mumkin. 

Bir  xil  ishni  bajarish  monoton  mehnat  kabi  ifodalanadi  va  ishlash 

qobiliyatining  pasayishiga  va  bosh  miya  qobig’ida  tormozlanish  oqibatida 

toliqishga olib keladi. 

Qator  korxonalarda  ishchilarning  kasallanishini  o’rganish  shuni  ko’rsatdiki, 

mehnat jarayoni yetarlicha ratsional tashkillashtirilmaganda nafaqat ishchilarning 

tezda toliqishi, balki surunkali kasalliklarning ham o’sishi kuzatiladi. Ritmik ish 

mehnat  unumdorligini  18-20%  ga  oshiradi  va  umumiy  hamda  kasbiy 

kasallanishning pasayishiga olib keladi. 

Ko’pchilik  kasblarda  ham  jismoniy  va  hamda  aqliy  mehnat  elementlari 

mujassamlangan. Biroq hozirgi vaqtda yuqori bosqichdagi intellektual, sensor va 

emotsional yuklamalar ustunlik qiladi 

Ma’lumotlarni  qabul  qilish  va  qayta  ishlash  bilan  bog’liq  ishlar  odatda  aqliy 

mehnatga  kiritiladi,  ularni  bajarishda  sensor  apparat,  diqqat,  xotira,  fikrlash  va 

emotsional  sferani  faollashtirishning  ahamiyatli  bosqichdagi  zo’riqishi  talab 

etiladi. 

Aqliy  mehnat  kasbining  bir  qismi  moddiy  ishlab  chiqarish  sferasiga 

yo’naltirilgan  (konstruktorlar,  injenerlar,  ustalar,  texniklar,  dispetcherlar, 

operatorlar  va  shunga  o’xshashlar).  Boshqalari  «ta’minlovchi»  funktsiyasini 

bajaradi:  shifokorlar,  o’qituvchilar,  ilmiy  ish  bilan  shug’ullanuvchilar, 

kutubxonachilar, tarjimonlar, yozuvchilar, artistlar va boshqalar. 

---

 

352 

 

Mehnatning  boshqaruvchi  turi.  Bu  guruhga  korxona  va  muassasalarning 

boshqaruvchilari,  hamda  o’qituvchi  va  muallimlar  kiradi.  Mehnat  ma’lumot 

hajmining  haddan  tashqari  o’sishi,  uni  qayta  ishlash  uchun  vaqt  tanqisligi, 

ijtimoiy  ahamiyatining  o’sishi  va  yechimni  hal  qilish  uchun  shaxsiy  mas’ullik, 

yuklamaning  noregulyarligi,  qabul  qilinayotgan  yechimlarning  nostandartligi, 

vaqti-vaqti bilan  konflikt vaziyatlarning yuzaga kelishi bilan bog’liq. 

 

Mehnatning  operatorlik  turi.  Bu  guruhga  mashinalar,  jihozlar,  texnologik 

jarayonlarni  boshqarish  bilan  bog’liq  operatorlar  kasbi  kiradi.  Mehnat  katta 

mas’ullik  va  yuqori  bosqichdagi  asab-emotsional  zo’riqish  bilan  bog’liq.  Bunda 

kam  jismoniy  faollik  fonida  stereotip  va  bir  xildagi  harakatlarni  ko’p  marta 

takrorlash  hisobiga  sharoit  va  ishning  momnotonligi  muhim  jihati  bo’lib 

hisoblanadi. 

Bunday 

kasblarga 

avtomatizatsiyalashtirilgan 

tizimlarning 

operatorlari,  telefonistlar, telegrafistlar, temir yo’l va aviatsiya dispetcherlarining 

ishi kiradi. 

 

Ijodiy  mehnat  –  aqliy  mehnatning  eng  murakkab  turi  bo’lib,  maxsus 

oldindan  tayyorgalik  ko’rishni,  yuqori  intellektual  bosqich  va  malakani  talab 

etadi.  Bu  ko’p  yillik  tayyorgarlik  va  yuqori  malaka  asosida  yangi  algoritmni 

yaratishni  ko’zda  tutgan  ilmiy  ish  bilan  shug’ullanuvchilar,  yozuvchilar, 

kompozitorlar,  konstruktorlar  mehnatidir.  Bunday  ishchilar  yaxshi  xotira, 

initsiativlik, diqqatni uzoq vaqtga jamlab turish qobiliyatiga ega bo’lishlari lozim, 

bu yuqori bosqichdagi asab-emotsional zo’riqishga olib keladi. 

O’quvchilar  va  talabalar  mehnati  xotira,  diqqat-e’tibor,  qabul  qilishni 

zo’riqtirishni  talab  etadi.  Nazorat  ishlari,  topshiriqlarni  topshirish  vaqtida  va 

ularga  tayyorgarlik  ko’rishda  stress  vaziyatlar  (to’yib  uxlamaslik,  emotsional 

zo’riqishlar va shunga o’xshashlar) yuzaga keladi. Shu bilan bir vaqtda jismoniy 

tarbiya,  sport  bilan  shug’ullanish  tufayli  yosh  o’quvchilar  uchun  jismoniy 

yuklamalar ham harakterli. Nevrozlar, yurak-qon tomir, vegetativ asab tizimining 

buzilishi ishni noto’g’ri tashkillashtirilganligining oqibati bo’lishi mumkin. 

Yuqorida  ko’rsatib  o’tilganidek,  markaziy  asab  tizimiva  yurak-qon  tomir 

---

 

353 

 

patologiyasining  rivojlanishida  asab-emotsional  zo’riqish  bilan  bir  qatorda 

gipodinamiya  ham  katta  rol  o’ynaydi.  Masalan,  ilmiy  ish  bilan 

shug’ullanuvchilarda  yuqori  bosqichdagi  asab  zo’riqishi  va  simpatik-adarenal 

tizimi  aktivatsiyasi  fonida  harakat  faolligi  yetarlicha  bo’lmaganida  qon 

aylanishning o’z-o’zini regulyatsiya qilishning yurak yoki aralash turi organizm 

uchun noxush bo’lgan tomirli turiga o’tadi. Aqliy mehnat bilan shug’ullanuvchi 

shaxslarda  ko’pincha  xafaxonlik  kasalligi,  ateroskleroz,  kardioskleroz  uchraydi. 

Xafaxonlik kasalligi, yurak kasalligi, yara kasalligi bilan kasallanish metropoliten 

mashinistlari,  aeroport  va  temir  yo’l  dispetcherlarida,  ko’mir,  metallurgiya, 

mashinasozlik, to’qimachilik sanoatining ishchilariga nisbatan, yuqori bosqichda 

uchraydi. 

Mehnat  gigiyenasining  yangi  mustaqil  bo’limiga  mehnat  psixologiyasini 

kiritish mumkin.