|
1 ... Til belgisi o'zboshimchalik bilan 2. Belgining chiziqlilik printsipi: - belgilovchi uzunlikni ifodalaydi - bu uzunlik chiziq bo'lib, bir o'lchovda yotadi. Akustik tasvirlar bir vaqtning o'zida paydo bo'lishi mumkin emas: ular bir-biriga ergashib, chiziqli zanjir hosil qiladi. Bu tamoyil tilni emas, balki nutqni tavsiflaydi. Belgi tilining ahamiyati haqidagi ta'limot: 1-tilning lug'aviy tizimidagi so'zning ma'nosi. boshqa til tizimidagi ma’no bilan mos kelmasligi mumkin . Ahamiyat til tizimining vazifasidir. Til sinxronlik (vaqt bo'yicha kesish, bir vaqtdalik) va diaxroniyada (ketma-ket rivojlanish) o'rganilishi kerak. De S. bir tilning sinxron rejasi boshqa tilning oʻtmishdagi (diaxronik) holatidan koʻra sinxron rejasiga yaqinroq ekanligini taʼkidlagan. U tilning sinxron holatini o‘rganish muhimligini ta’kidladi.
16. F.ning lingvistik konsepsiyasida til tizimi va tuzilishi tushunchasi. De Sossyur
Ferdinand de Sossyur (1857-1913) eng ko‘zga ko‘ringan tilshunos olimlardan biridir. Sossyur kontseptsiyasining asosiy qoidalari quyidagilardan iborat:
1. Sossyur “til” (til), “nutq” (shartli shart) va “nutq faoliyati” (langage) ni ajratadi. Nutq faoliyati - ma'lum bir kishining ifoda qobiliyatlari tizimi. Nutq jarayonlarining umumiy yig'indisida Sossyur ikki qutbli jihatni ajratib ko'rsatadi: til va nutq. Til - bu grammatik tizim va lug'at, ya'ni lingvistik vositalarning inventarizatsiyasi bo'lib, qaysi nutq aloqasini o'zlashtirmasdan turib bo'lmaydi. Til leksik va grammatik tizim sifatida bir xil til jamoasiga mansub shaxslar ongida potentsial ravishda mavjud. Til o'rganish sof psixologik jarayondir. Nutq - bu shaxsning o'z fikrlarini ifodalash uchun tildan foydalanish harakati, bu muloqot qilish uchun tildan foydalanish; u alohida gapirish va eshitish harakatlaridan iborat. Shuning uchun uni o'rganish psixofiziologik bo'lishi kerak. Til va nutq «bir-biri bilan chambarchas bog'liq va o'zaro bir-birini taxmin qiladi: til nutqning tushunarli bo'lishi va uning barcha ta'sirini keltirib chiqarishi uchun zarurdir; nutq, o'z navbatida, tilning o'rnatilishi uchun zarurdir: tarixan nutq fakti doimo tildan oldin bo'ladi.
2. Sossyur tilda ikki jihatni ajratgan - sinxronlik va diaxroniya ... Sinxroniya tilning bir martalik mavjudligi, statik jihati, uning tizimidagi tildir. Diaxroniya - bu lingvistik faktlarning vaqt bo'yicha ketma-ketligi, tarixiy yoki dinamik jihati. Bu qarama-qarshilikdan u: «Ikki nuqtai nazarning qarama-qarshiligi - sinxron va diaxronik - mutlaqo mutlaq va murosaga toqat qilmaydi» degan qat'iy xulosaga keldi. Natijada, Sossyurning fikricha, mustaqil fanlarning yangi juftligini - sinxron va diaxronik tilshunoslikni ajratib ko'rsatish kerak. Sinxronik jihati tarixdan ajralgan holda tadqiqotchiga birga mavjud bo‘lgan faktlar o‘rtasidagi munosabatni o‘rganish, til tizimini bilish, ya’ni tilni “o‘zida va o‘zi uchun” o‘rganish imkonini beradi. Tarixiy nuqtai nazar (diaxroniya), Sossyur nazarida, til tizimini buzadi va uni bir-biridan farq qiluvchi faktlar to‘plamiga aylantiradi.
3. Sossyur har tomonlama tilning tizimliligini ta’kidlab, tilning ishora xarakterini asoslab berdi. Sossyurning fikricha, til faktlari tizimning elementi sifatida bir-birini o‘zaro belgilaydi. Uning fikricha, tizimli munosabatlar faqat sinxron tilshunoslikni xarakterlaydi, chunki "bir vaqtning o'zida bir nechta davrlarni qamrab oladigan tizim bo'lishi mumkin emas". Demak, til belgilar tizimidir. Har bir lisoniy belgining ikki tomoni bor: belgilovchi (ifoda tekisligi) va ishora qiluvchi (mazmun tekisligi). Shu munosabat bilan Sossyurning “til substansiya emas, shakldir” degan tezisini tushuntirish zarur. Sossyurning fikricha, lisoniy belgi ikki tomonlama boʻlib, oʻz ichiga ham belgilovchi (tovushli tasvir), ham ishora qiluvchi (maʼno)ni oʻz ichiga olganligi sababli, bu tezis tilning shakl, har qanday mazmunni ifodalash vositasi ekanligi va til boʻlmasligi kerakligi taʼkidlanadi. ifodalangan narsaning mazmuni bilan aralashib ketadi.
Tilni ixtiyoriy belgilar tizimi sifatida ko'rib, Sossyur uni g'oyalarni ifodalovchi har qanday boshqa belgilar tizimiga o'xshatadi. "Til - bu fikrlarni ifodalovchi belgilar tizimi va shuning uchun uni yozuv, kar va soqovlar alifbosi, ramziy marosimlar, xushmuomalalik shakllari, harbiy signallar va boshqalar bilan solishtirish mumkin. Shu munosabat bilan Sossyur jamiyat ichidagi belgilar hayotini o'rganadigan maxsus fan - semiologiya yoki semiotikani yaratishni taklif qiladi, bunda ikkalasi ham. komponent tilshunoslik ham kiritiladi.
Tilshunoslik "alohida turdagi belgilar haqidagi fan sifatida", Sossyurning so'zlariga ko'ra, semiotikaning eng muhim bo'limidir, chunki lingvistik belgi ishora tizimlari orasida alohida o'rin tutadi: til, Sossyur yozganidek, "eng murakkab va eng ko'p". keng tarqalgan semiologik tizim".
Tilni tizimli tushunish uchun Sossyurning til tizimidagi turli xususiyatlarni ta'kidlaganligi muhim edi: "So'zda muhim bo'lgan narsa tovush emas, balki bu so'zni boshqa barcha so'zlardan ajratishga imkon beradigan tovush farqlaridir, chunki faqat bu tovush farqlari muhim." Bu pozitsiya strukturalizmning turli yo'nalishlari tomonidan ham ishlab chiqilgan.
Sossyur kontseptsiyasi uchun muhim ahamiyatga ega bo'lgan ahamiyat tushunchasi ham izchillik tushunchasidan kelib chiqadi. Til belgisi psixik hodisa bo`lganligi uchun uning uchun moddiy (substansial) farqlar emas, balki munosabat (funksional, tizimli) xususiyatlar muhim ahamiyatga ega. Ahamiyatga ortiqcha baho berib, Sossyur tilni mavjud aloqalardan ajratadi va uni immanent tizimga aylantiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
