Eynshteyn. Nisbiylik nazariyasi

Eynshteynning Lui de Broylga yo‘llagan maktubidan
.
Barchasi Maks Plankning moddalar elektromagnit nurlanishlarni uzluksilik 
bilan emas, balki, bo„lak-bo„lak ko„rinishda (kvant ko„rinishida) yutishi va nurlatishi 
haqidagi va bu bo„laklarning o„lchamlari tasodifiy shaklda emasligi, tabiatda energiya 
almashinuvining quyi chegarasi mavjudligi haqidagi ilmiy g„oyani e‟lon qilganidan 
boshlandi. Eynshteyn yanada chuqurroq ketdi va unurlanish jismlardan uzoqda, fazo 
bo„ylab erkin tarqalayotganida, nurlanishning o„zi kvantlarning chegaraviy miqdorini 
belgilashi haqida taklif bildirdi.
Eynshteyn Maksvellning uzliksiz elektromagnit nurlanishlari va materiyaning 
atom va molekulalardan tuzilgan muayyan shakli haqidagi g„oyasini ma‟qullamadi. 
Uzluksizlik diskretlikka qarshi – bu hodisalar hecham bir-biriga muvofiq kelmas edi. 
Agar elektromagnit nurlanishlarni kvant linzasi orqali ko„rish imkoni bo„lganida edi, 
biz cheksiz sondagi zarrachalarni korgan bo„lar edik. Bu xuddi kompyuter ekranida 

---

119 
fotosuratni kattalashtirgani sari (zoom) uning son-sanoqsiz mayda piksellarga 
taqsimlanib borishiga o„xshaydi.
Uzoq muddat davomida ilmiy jamoatchilik ushbu g„oyalarni abjirlik bilan 
inkor qilib keldi. 1913 yilda Eynshteyn nomzodi Prussiya Fanlar Akademiyasiga 
tavsiya etilganida, Plank va Nernst u haqidagi tavsiyanomalarida olim shaxsiyatini 
alqagan ko„yi, uning ba‟zi mulohazalarda juda chuqur kirib ketishini, masalan, 
yorug„lik kvanti haqidagi g„oyalarda shunday bo„lganini gap orasida qistirib 
o„tishgan. Bu boradagi asosiy muammo ham, xuddi nisbiylik nazariyasi bilan 
bo„lgani kabi, Eynshteynning ko„plab fikrlarini o„sha zamon ilmiy kuzatuv va tahlil 
vositalari yordamida amaliy tekshirishning imkoni yo„qligi bilan bog„liq edi.
Fanda kvant nazariyasiga nisbatan umumiy ishonchsizlik hukm surishiga 
qaramasdan, Eynshteyn har doimgidek, o„z bilganidan qolmasdi. U 1916 yilda u, 
deyarli 10 yil davomida xayolan ko„kartirgan g„oyaviy daraxtini ommaga ma‟lum 
qildi. Uning fikricha, energiya almashinuvi – kuch momentiga
1
ega bo„lgan 
zarrachalarning hosil bo„lishi orqali yuz beradi. Ya'ni, kvantlar, yoki, fotonlar, 
energiya snaryadlari singari tasavvur qilinadi. Oradan yetti yil o„tib, Eynshteynning 
bu gipotezasi Artur Kompton (1892-1962) laboratoriyasida amaliy tasdiqlandi.
Biroq, Bor, Geyzenberg va Bornlarning ta‟siri ostida Eynshteyn, o„z 
qarashlarini deyarli keskin sakrashlarsiz, o„ta dadillik holatidan o„ta konservatizm 
darajasiga olib o„tdi.
Qora tuynuklar haqidagi holatda biz, nurlanayotgan jismning elementar 
tarkibini spektral tahlil yordamida aniqlash mumkinligini aytgan edik. Atom 
spektrlari fiziklar uchun beqiyos tahlil vositasi bo„lib xizmat qildi va u orqali ko„plab 
masallarga oydinlik kiritilgan bo„lsa-da, undan keyin yanada murakkab, yangidan-
yangi savollar yuzaga chiqa boshladi. Masalan, har bir zaryad qanday qilib va nima 
bilan zaryadlangan? Uning strukturasi qanday? Ko„p sonli xatolar bilan kechgan 
qayta-qayta urinishlar evaziga Shveytsariyalik olim Iogann Balmer, sodda formula 
orqali o„sha paytda allaqachon ma‟lum bo„lib ulgurgan vodorod atomlari spektrining 
tavsifini bayon qilib berdi, lekin u baribir bunday matematik yiondoshuv uchun 
tayinli nazariy asoslar shakllantira olmadi.
1912 yilda Daniyalik yosh fizik Nils Bor, Shuster laboratoriyasida tajriba 
o„tkazish uchun ruxsat olsih maqsadida Manchester Universitetiga keladi. 
Laboratoriya direktori Ernest Rezerford (1871-1937) tez orada Borning turli 
paradokslarni yechishga bo„lgan qiziqishi va yuksak ilmiy salohiyati borligini payqab
qoldi; u xuddi yo„l tekislaydigan mashina singari harakat qilardi, ya'ni – sekin, lekin, 
o„ta ravon. Plank va Eynshteyn tenglamalaridan foydalanib, Bor atomning 
elektronlarning qat‟iy statsionar orbitalar bo„ylab harakatlanishiga asoslangan 
1
Jism massasining uning tezligiga ko„paytmasi bilan ifodalanuvchi vektor kattalik.

---

120 
modelini yaratdi. Bunda har bir orbitaga o„ziga xos energetik daraja muvofiq keladi 
va elektronning bir orbitada boshqasiga o„tishida energiyaning elektromagnit 
nurlanish kvantlari (yoki, fotonlar) ko„rinishidagi yutilishi, yoki, nurlanishi sodir 
bo„ladi. Kvantning energetik zaryadi, orbitalarning energetik darajalari farqiga mos 
bo„ladi.
Har bir elementning ichki strukturasi, o„rindiqlari yuqoridan quyiga zinasimon 
pastlab boradigan amfiteatrga o„xshaydi; bunda har bir qator turlicha energiya 
darajasini ifodalaydi. Elektronlarning bir energetik darajadan boshqasiga o„tishi, 
o„ziga xos xarakterli spektr bilan fotonlarni nurlantiradi, yoki, aksincha, ularni yutadi. 
Shu tarzda, nurlanish va atomning tuzilishi o„zaro muvofiq keladi (3-4 rasmlar).
Alan Laytman, Nils Borning maqolasi haqida so„z yuritar ekan, «kvant 
tumanligi» endi ilmiy lahjaga ham ko„chayotganini qayd etadi: «
Borning elektronlar