Eynshteyn. Nisbiylik nazariyasi

Skalyar maydonga 
misol (chapda). Har 
bir nuqatdagi rang 
intensivligi, u 
joydagi harorat 
ko‘rsatkichining 
son qiymatini 
ifodalaydi. Vektor 
maydonga misol 
(o‘ngda): Italiya 
hudud bo‘ylab 
shamolning 
harakatlanishi.

---

26 
Jeyms Klark Maksvell, Maykl Faradey o„zining kuch chiziqlari haqidagi 
g„oyasini qog„ozga tushirgan yili, ya'ni, 1831 yilda Edinburgda dunyoga keldi. 
Ko„pchilik quruq oliftagarchilik mute‟lari uchun, temirchi ota va dehqon ona 
farzandi sifatida gavdalangan Maykl Faradey «ataladan chiqqan suyak»dek qaralar 
edi. Shu sababli ham uning nazariy tahlil va mulohazalarini hech kim jiddiy qabul 
qilmagan.
Maksvell esa o„sha zamon jamiyatining barcha «talab»lariga javob berar 
edi. Uning shajarasidan, kibor zodagonlar ismlarini topish mumkin edi, o„zi esa, 
Edinburg va Kmebridj universitetlarida ta‟lim olgandi. Kembridjda u yarim maxfiy 
faoliyat yurituvchi obro„li «Kembrij targ„ibotchilari» uyushmasiga ham a‟zo 
bo„lgan. Keyinchalik u London Qirollik kollejida tabiiy falsafadan dars bera 
boshladi va Kavendish laboratoriyasiga boshchilik qildi. 
Olimning yuqori martabali hayot tarzi, unga Faradey g„oyalarini jiddiy 
qabul qilishi yo„lida to„g„anoq bo„la olmadi. Matematik jihatdan aniq reysfeder 
yordamida Maksvell, o„zi yetishgan fizik Faradey temir qirindilari vositasida ko„rib 
his qilgan kuch chiziqlarini qog„ozga tushirishga erishdi. Xususiy hosilalar 
yordamiga tayanib, u zaryadlar, tok va magnitning istalgan tartibotlari uchun 
maydonning strukturasi va evolyutsiyasini ifodalab bera oladigan qonuniyatlarni 
kashf etdi. Kulon, Amper, Ersted va Faradeylar qilgan kashfiyotlarni bir tizimga 
tizish orqali Maksvell, barcha makroskopik elektromagnit hodisalar yuzasidan 
tushuntirish berishga erishdi. Lekin, odatda eng inqilobiy ruhdagi murojaatnomalar 
ham, o„tmishdan meros qilib olingan tilda yoziladi. Aytmoqchimizki, Maksvell ham 
elektr va magnit maydonlarining tavsifini ifodalovchi tenglamalarni keltirib 
chiqarishda, mexanik modellarga asoslangan pillapoyalardan foydalandi. Ingliz 
fizigi Frimen Daysonning so„zlaridan iqtibos keltiramiz: 
«
O„sha zamon olimlari, shu jumladan Maksvell ham, maydonni 
makonda tarqalgan ulkan uyurmalar va aylanishlarga ega bo„lgan mexanik 
strukturalar ko„rinishida tasavvur qilishga uringanlar. Taxmin qilinishicha, 
mazkur strukturalar elektr yoki magnit maydonadigi zaryadlar orasida 
o„tuvchi tokning mexanik kuchlanishi strukturasini ifodalashi kerak edi. 
Maksvell 
formulalariga 
movofiq 
kelish 
uchun, 
aylanishlar 
va 
uyurmalanishlar tizimi o„ta yuqori darajada jimjimador bo„lishi kerak edi
». 
Aylanishlar va uyurmalar hamda boshqa rasmiyatchiliklarni bir chetga 
qo„yib, shuni ta‟kidlash kerakki, Maksvellning formulalari, yorqin istiqboldan darak 
berib tutar edi. Agar zaryadni harakatga keltirilsa, o„zgaruvchan elektr maydoni 
vujudga keladi va u esa, o„z navbatida o„zgaruvchan magnit maydonini hosil qilib, 
u ham o„zgaruvchan elektr maydonining paydo bo„lsihiga olib kelar edi... Ersted va 
Faradey kashfiyotlari o„zaro tutashdi: ulardan biri albatta so„zsiz ikkinchisini paydo 
qilar edi.

---

27 
Tenglamalar bilan ish olib borar ekan, Maksvell, tarqalayotgan zaryad 
harakati, tovushning yoki boshqa to„lqinlarning tarqalish modeli bo„ysunadigan 
matematika modelga bo„sunadi degan xulosaga keladi. Olim mazkur harakatning 
tezligini o„ta aniqlik bilan hisoblab chiqardi; u elektromagnit va elektrostatik 
zaryadlarning xususiy qiymatiga mos kelib, taxminan 300000000 
ni tashkil 
qilar edi.
O„zi keltirib chiqargan differensial tenglamalarga ko„ra, elektromagnit 
maydonlar to„lqin shaklida va yorug„lik tezligida harakatlanishini ko„rsatib 
berganida nimalarni his qilganini bir tasavvur qilib ko„ring! Bu olamda bunday 
hissiyotlarni tuyish baxti juda kamdan-kam insonlarga nasib etgan
.