Eynshteyn. Nisbiylik nazariyasi

 
 
Broun harakati 
 
1827 
yil 
iyun 
kunlarining 
birida 
Shotlandiyalik botanik Robert Broun, suv 
yuzasiga tushgan gul changi zarrachalarini 
mikroskop 
orqali 
tadqiq 
qilardi. 
U 
changlarning xuddi ko„rinmas pulemyotlar 
tomonidan o„qqa tutilganidek titrab zirrilab 
betartib harakatlanishar edi. Ko„rinmas 
o„qlar, gulchang zarralarini zigzagsimon 
traektoriyalar 
bo„ylab 
ko„chishga 
va 
harakatlanishga 
majbur 
qilishardi. 
Mikroskopi 
atiga 
uch 
karra 
kattalashtiriadigan bo„lgan olim Broun, 
xaotik 
harakatlanayotgan 
va 
tushgan 
zarrachalar bilan to„qnashib, ularga o„z 
harakat 
energiyasini 
berayotgan 
suv 
molekulalarini ko„ra olmadi. Xatto XX asr 
boshlarida ham ba‟zi o„tkir zehnli olimlar 
ichida atomlarning mavjudligiga shubha qilguvchilar topilar edi. Eynshteynning 1905 
yil may oyida tugallangan maqolasi, bu boradagi munozara olovini yanada alangalatib 
yubordi. Maqola «
Issiqlikning molekulyar-kinetik nazariyasi ilgari suradigan, 
suyuqlikda tinch holatda muallaq suzib yurgan zarrachalarning harakati haqida
» deb 
nomlanib, unda muallif, ko„rinmas molekulalarning issiqlik harakati tufayli sodir 
bo„lishi mumkin bo„lgan ko„rinuvchi effektlarning statistik tahlilini keltiradi. Maqola 
muqaddimasida u Robert Brounning kuzatishlari haqida yodga olib o„tadi va mazkur 
maqolaning xulosalari bilan Broun harakati orasidagi bog„liqlik haqida mulohaza 
yuritadi: 
«Ushbu ishda issiqlikning molekulyar-kinetik nazariyasiga binoan, suyuqlikka 
tushgan mikroskopik o„lchamlardagi zarrachalarning, molekulyar issiqlik harakati 
ta‟siri natijasida qanday ko„lamdagi harakatni amalaga oshirishi va bu harakatni 
mikroskop ostida kuzatish mumkinligi haqida so„z yuritamiz. Ehtimloki, ko„rib 
o„tiladigan harakat va Broun molekulyar harakati o„zaro uyg„unlikka ega bo„lishi 
mumkin.»
Oradan uch yil o„tib, farang olimi Jan Perren, laboratoriya tadqiqotlari yordamida 
Eynshteyn taxminlarining haqiqat ekanligini tasdiqladi. O„zining «Atomlar» deb 
nomlangan kitobida esa u quyidagicha xulosa qilgan: «
O„ylaymanki, endi molekulyar 
gipotezalarga qarshi biron tayinli dalil keltirish qiyin bo„ladi
».